देव अवतार - माझं दैवत - माझी आस्था - माझा शिवराय !
हिंदू भारतावरील मुस्लिम आक्रमण आणि मुस्लिम क्रूरता
इस ६६३-६६५ नंतर, अरबांनी कपिसा, झाबुल आणि आता पाकिस्तानी बलुचिस्तानवर आक्रमण केले.
ललितादित्य मुक्तपिडा आणि कन्नौजच्या यशोवर्मन यांनी पंजाबमधील अरबांना रोखले, जरी अल-हकमने गुजरात आणि राजस्थानचा काही भाग जिंकला, तरीही विक्रमादित्य II चे सेनापती अवनिजनश्रय पुलकेशीन याने ७३९ मध्ये नवसारी येथे अरबांचा निर्णायक पराभव केला. इस ७४३ मध्ये अरबांनी राजस्थान आणि गुजरातमधील विजय गमावले.
मुस्लिम आक्रमणात काही भयानक घटना मुस्लिमांनी केल्या त्यांनी
मुस्लिमांनी मंदिरे उध्वस्त केली
श्रद्धेची स्थाने घाणेरडी केली
कित्येकांना गुलाम केले
कित्येक स्त्रिया हाती लागल्या त्यांच्या अब्रू लुटल्या
भयानकता एव्हडी होती कि मृत स्त्री शरीराचे सुद्धा अब्रू लुटण्यात आल्या.
मुस्लिमेतरांच्या मृत शरीरावर बसून तह केले आणि धर्मांतर केले
जे धर्म बदलू इच्छित नव्हते त्यांचे कडून खण्डणी आणि जिझिया कर बसविला.
या अत्यंत भयानक घटनांचा परिणाम असा झाला कि अरब मुस्लिम धर्म विरोधी भावना भारत खंडात निर्माण झाल्या. आणि त्या आक्रमण विरोधी हिंदू महासंघ झाला.
डॉ ओमेंद्र रत्नू यांच्या महाराणांच्या मते; मेवाडच्या सैन्याचे नेतृत्व करताना, बाप्पा रावल यांनी गुर्जर प्रतिहार राजवंशातील नागभट्ट पहिला याच्याशी हातमिळवणी केली, जो त्यावेळी मालवा प्रदेशावर राज्य करत होता. बाप्पांनी गुजरातच्या जयभट्टशीही मैत्री केली आणि त्यांनी मिळून हिंदू सैन्याची एक संघटना स्थापन केली. नागभट्टांनी दक्षिण भारतातील चालुक्य सम्राट जयसिंह वर्मन यांचीही मदत घेतली, ज्याने त्यांचा मुलगा अवनिजनश्रय पुलकेशी राजा याला हिंदू सैन्यासाठी पाठवले.
आजच्या मारवाडमधील मांडोवरजवळ बाप्पा रावल यांच्या नेतृत्वाखालील हिंदू सैन्यातील ५-६,००० सैनिक आणि ६०,००० अरबांमध्ये एक भयंकर युद्ध झाले. या युद्धात, हिंदू सैन्याने मोठ्या आणि क्रूर सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. जुनैद मारला गेला आणि अरब सैन्य पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाले.
बाप्पा रावल हा प्रतिहार शासक नागभट याने स्थापन केलेल्या अरब विरोधी महासंघाचा एक भाग होता.
बाप्पा रावल (सु. ८ वे शतक), ज्यांना कालभोज म्हणूनही ओळखले जाते, हे सध्याच्या राजस्थान, भारतातील मेवाडमधील गुहिला राजवंशाच्या राजवटीचे संस्थापक मानले जाते.
मेडापटाचे गुहिला हे मेवाडच्या राज्यावर राज्य करणारे सूर्यवंशी राजपूत राजवंश होते. ११ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, परमार सम्राट भोज याने गुहिला सिंहासनात हस्तक्षेप केला आणि कदाचित एका शासकाला पदच्युत करून शाखेचा दुसरा शासक बसवला.
चित्तोडगडच्या वेढा (१३०३) मध्ये अलाउद्दीन खिलजीने रत्नसिंहाचा पराभव केला तेव्हा रावळ शाखा संपली. राणा शाखा सिसोदिया राजवंशाच्या रूपात टिकून राहिली जी ब्रिटिशांच्या नियंत्रणातून भारताच्या स्वातंत्र्यापर्यंत मेवाडवर राज्य करत राहिली.
चित्तोडगडच्या वेढा (१३०३) मध्ये अलाउद्दीन खिलजीने रत्नसिंहाचा पराभव केला त्यावेळी राणी पद्मावती आणि तिच्या बरोबर किल्ल्यातील सर्व स्त्रियांनी अब्रू लुटल्या जाऊ नये ह्मणून अग्नी प्रवेश केला आणि ती इतिहासात अजरामर झाली.
राणा लाखा (शासन १३८२-१४२१) हा मध्ययुगीन भारतातील मेवाड राज्याचा सिसोदिया राजपूत शासक होता. तो राणा क्षेत्र सिंहचा मुलगा होता आणि त्याने १३८२ पासून १४२१ मध्ये त्याच्या मृत्यूपर्यंत मेवाडवर राज्य केले. याच शक्तिशाली वंशात शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला आहे. त्यांच्या पत्नी देखील परमार सम्राट भोज याच्या वंशातील असलेल्या नाईक-निंबाळकर घराण्यातील आणि आई - देवगिरीचा सम्राट सिंघणदेव याच्या वंशातील.
शिवरायांच्या नातेवाईक घराण्यांचा इतिहास
शिवरायांचे घराणे चित्तोडगढ येथील मेवाड अधिपती सीसोदिया राजपूत घराणे, सिसोदिया घराण्याचे आणि माळवा येथील परमार राजवंशाचे लग्न संबंध हे पिढ्यान पिढ्याचे. मेवाड, माळवा आणि देवगिरी सम्राटाचे घराणे हे एकमेकांचे पिढ्यानपिढ्या पासूनचे एकमेकांचे नातेवाईक.
शिवाजी महाराज त्यामुळे क्षत्रिय वंशाचे आहेत हेच सिद्ध होते. ग्राम अधिपती किंवा ग्राम प्रमुख हे पद राजाच वाटत असल्याने पूर्वीच्या काळी गाव पाटील हे क्षत्रिय वंशाचे होते.
राजपूत नियमात दुसऱ्या कमी दर्जाच्या कुळात मुलगी देणे हे कधी हि मान्य नव्हते .
१२९९ मध्ये गुजरातवरील आक्रमणादरम्यान , अलाउद्दीनचा सेनापती नुसरत खान याने काफूरला खंभात बंदर शहरातून पकडले आणि त्याने इस्लाम धर्म स्वीकारला. (त्या मुळे मूळचा हिंदू परंतु अत्याचाराने मुस्लिम झालेला.)
१६ व्या शतकातील इतिहासकार `अब्द अल-कादिर बदाऊनी देखील १३०५ च्या अमरोहाच्या लढाईत अलाउद्दीनच्या सैन्याचे नेतृत्व करण्याचे श्रेय काफूरला देतात . अलाउद्दीनने काफूरला पसंती दिली कारण "त्याचा सल्ला नेहमीच योग्य आणि प्रसंगासाठी योग्य ठरला होता". त्यानंतर काफूरला दख्खन पठारावर पाठवण्यात आले , जिथे त्याने त्या प्रदेशात मुस्लिम सत्तेचा पाया रचणाऱ्या अनेक मोठ्या लष्करी हल्ल्यांचा सेनापती म्हणून काम पाहिले. तो पूर्वाश्रमीचा हिंदू असल्याने त्याचे राजपूत राज्यांशी चांगले संबंध असतील याचे काही लिखाणावरून लक्षात येते. त्याच्या सैन्यात सर्व उत्तरेकडील राजपूत होते.
१३०६ मध्ये, अलाउद्दीनने चगताई खानतेचे मंगोल आक्रमण परतवून लावण्यासाठी काफूरच्या नेतृत्वाखालील एक सैन्य पंजाबमध्ये पाठवले . मंगोल सैन्य रावी नदीकडे पुढे सरकले होते आणि वाटेत प्रदेश लुटत होते. या सैन्यात मलिक तुघलकसह इतर सेनापतींच्या मदतीने काफूरने मंगोल सैन्याला पराभूत केले . काफूरला यावेळी नायब-इ बारबक ("समारंभांचे सहाय्यक") म्हणून ओळखले जात असे.
अल्लाउद्दीन च्या मुख्य प्रवर्तक मलिक काफूरने दक्षिणेत स्वारी केली तो १३१३ मध्ये त्याने दक्षिणेत मदुराई पर्यंत प्रांत जिंकला. त्यावेळी त्याने खूप मोठ्या प्रमाणात उत्तरेकडील राजपूत राजे आणि त्यांचे योध्ये दक्षिणेतील स्वारीत आमिष वापरून आणले.
मलिक काफूर चा मलिक तुघलक ( गियाथ अल-दीन तुघलक) सहाय्य्क होता, खिलजी वंश संपल्यानंतर हा दिल्लीच्या सत्तेवर आला. त्याचा मुलगा मुहम्मद बिन तुघलक - त्याने फेब्रुवारी १३२५ पासून मार्च १३५१ मध्ये त्याच्या मृत्यूपर्यंत दिल्लीवर राज्य केले. सुलतान हा तुघलक राजवंशाचा संस्थापक गियाथ अल-दीन तुघलकचा मोठा मुलगा होता.
धारानगरीचा अधिपती जगदेव परमार ( फडकला जगदेव निंबाळकर (प्रथम ) )
मुहम्मद बिन तुघलक याचे आणि धारानगरीचा अधिपती जगदेव परमार (माळव्याचा परमार वंशीय राजा) यांचे संबंध चांगले होते. परमार सम्राटाचे वंशज असल्याने सर्व राजांवर जगदेव परमार यांचे वजन होते, त्यांनी १०,००० (दहा हजार) नवीन मुस्लिमांची कत्तल केली आणि या सुलतानाच्या विरोधातील दक्षिणे कडील बंद नष्ट केले. त्या जगदेव परमार याना ३.५ (साडेतीन) लक्ष होण महसूल असलेला प्रांत भेट म्हणून दिला. त्या जगदेव परमार याना ‘नाईक’ हि पदवी प्रदान केली. निंबळक या गावी त्याने स्वतःची प्रांताची राजधानी बनविली. १३२५ साली सुलतानाने दिल्लीवरून देवगिरी येथे आपली राजधानी आणली. त्या काळात १३२७ साली धारापती जगदेव परमार हे धोक्याच्या - दुर्राणी मुस्लिमांच्या लढाईत गुलबर्ग्या जवळ मृत्यू मुखी पडले. या नंतर १२ वर्षाचा त्यांचा मुलगा निंबराज द्वितीय - हा फलटण चा नाईक झाला. मराठी प्रांतातील नामनिर्देश प्रमाणे हे घराणे नाईक निंबाळकर म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
शिवरायांचे महाराष्ट्रातील मूळ गाव
अश्या या इतिहास काळात योद्धे नेहमी योग्य बक्षीस मिळविण्यासाठी निरनिराळ्या राज्यांच्या पदरी आपले शौर्य दाखवीत. पराक्रमाचे बक्षीस म्हणून निरनिराळे प्रकारचे इनाम त्यांच्या पदरात पडत असे.
आताच्या युगात हीच परिस्थिती आहे फक्त राजेशाही / किंवा सुलतान नसून मल्टिनॅशनल कम्पनी आहेत. सगळेच चांगले व्यक्ती आपले कर्म चांगले करून दाखवितात .
शिवरायांचे पणजोबा म्हणजे आजोबांचे वडिलांचे वडील हे - बाबाजी भोसले.
श्री बाबाजी भोसले हे वेरूळचे पाटील होते. ते साधारणतः १५९७ साली वारल्याचा अंदाज आहे.
मालोजी राजे यांचा जन्म हा १५६० चा असावा त्यांनी निजामाच्या दरबारात बारगीर होते. त्यांचे आणि फलटण घराण्याचे जुनी नाते संबंध होते त्या कारणाने ते वनगोजी (वनंगभूपाल) नाईक निंबाळकर यांचे कडे भेट देण्यास गेले होते. वनगोजी (वनंगभूपाल) नाईक निंबाळकर हे व्यक्तिमत्व साधे नव्हते. त्या काळात एक म्हण होती “रावो वनंगपाळ हा बारा वजिरांचा काळ” ह्या उक्ती नुसार त्यांनी फलटण संस्थान आदिलशहा विरोधात बंड करून होते. कुठल्याही शाही समोर झुकण्याची त्यांची तयारी नव्हती. त्यामुळे त्यांचा घात करण्यास बऱ्याच वेळेस बिजापूरच्या आदिलशहा याने त्यांचे वर मारेकरी पाठविले होते. असाच एक प्रसंग ते(वनंगपाळ ) कोल्हापूर जवळ रंकाळा येथे कुटुंब सहित सहलीस गेले असताना त्यांचे वर हल्ला झाला. त्या वेळेस मालोजीराजे आणि विठोजीराजे भोसले हे त्यांचे बरोबर होते. त्या मध्ये या बंधूनी पराक्रमाची शर्थ गाजविली.
अशा या योग्य असलेल्या आपल्या नातेवाईकांना वनगोजी (वनंगपाल) नाईक निंबाळकर यांनी सन्मानित केले तेही आपली बहीण उमाबाई किंवा दिपाबाई त्यांचेशी लग्न लावून. साधरणतः हा काळ १५८० चा असावा. अशी एक आख्यायिका आहे कि- त्यांना लवकर संतान होईना म्हणून मालोजी व उमाबाई यांना वाईट वाटत होते. त्यांनी नगरचा पीरशहा शरीफ़ यांस नवस केला. त्याच्या अनुग्रहाने उमाबाईला १५९४ व १५९७ला दोन मुले झाली. त्यांची नावे शहाजी व शरीफजी अशी ठेवण्यात आली.
वेरुळ येथील घृष्णेश्वर मंदिराचा जीर्णोद्धार करून मालोजी भोसल्यांची पत्नी उमाबाई हिच्या हस्ते स्वयं पिंडीला अभिषेक करण्यात आला. मंदिराच्या तटावर कोरलेला "दास मालोजी बाबाजी भोसले व विठोबा बाबाजी भोसले" असा शिलालेख आजही त्यांच्या कार्याची अमिट अशी साक्ष देतो. साताऱ्यातील श्रीशिखर शिंगणापूरच्या डोंगरपायथ्याशी मालोजींनी भक्कम भिंत उभारून तलाव निर्माण केला आणि यात्रेकरूंच्या आशीर्वादाचे भागीदार झाले.
निजामशाहीनेही त्यांच्या पराक्रमाची दखल घेतली. औरंगाबाद नगरीत ’मालपुरा’ व ’विठापुरा’ या दोन पेठा भोसले घराण्याच्या नावावर वसविण्यात आल्या. आपल्या शौर्य, कर्तृत्व व निष्ठेमुळे मालोजींनी बुऱ्हाण निजामाचा विश्वास संपादन केला.
मालोजी राजेंच्या काळातील घटना
मालोजीराजे हे धाडसी व्यक्तिमत्व होते, निजाम शहाच्या दरबारात सिंदखेडचे महान सरदार लखुजीराजे जाधवराव हे देखील होते. दोघेही समवयस्क असावे, इ.स. १६०५ - त्या वेळी होळीचा सन साजरा करण्यासाठी देवगिरी येथे मालोजी आणि लखुजी यांचे सहकुटुंब होते, शहाजी राजे आणि जिजाऊ हे दोघेही बालवयात एकमेकांना रंगवीत असताना लखुजी म्हणाले “जोडा छान दिसतो“, या शब्दांना मालोजी राजांनी उचलून धरले आणि त्यानुसार त्यांनी जिजाऊ साहेबाना शहाजी राज्यांसाठी मागणी घातली, त्या काळी अशी वेळ येणे दोन्ही घराण्यांचा सन्मान होकारातच होता. गेल्या कित्येक वर्षेपर्यंत हि रीत होती.
मालोजी राजे आढेओढे घेऊ लागले. ते द्विधा अवस्थेत आहेत हे मालोजी राजे याना अपमान जनक वाटले. दुसरे दिवशी मालोजी राजांनी डुक्कर मारून मशिदीत फेकले. याचा अर्थ सरळ होता कि त्यांनी निजाम शाहीला सरळ आव्हान दिले. त्या आव्हानाला घाबरणे शहाचे साहजिकच होते. लखुजीराजे हे नुकतेच मुघलां कडून निजामशहा कडे आले होते. मालोजी राजांनी असे करणेस कारण जर मागणी मान्य न झाली तर शहाचे वैर योग्य, हा पवित्रा होता. मालोजी राजे स्वतःला यदु वंशीय देवगिरी सम्राटाचे वंशज समजत आणि त्यांचा तसा दरारा होता, ते मालोजी राज्यांना आपल्या प्रतिमे एव्हडे मानायला तय्यार नव्हते. मालोजी राजे फलटणच्या वनंगभूपाळ नाईक निंबाळकर यांचे मेव्हणे होते आणि शहाजीराजे यांचे वनंगभूपाळ नाईक निंबाळकर हे मामा होते, त्या परमारवंशीय नाईक निंबाळकरांच्या शक्तीचा अंदाज सगळ्या शाह्यांना अंदाज होता.
लखुजीराजे हे नाते जाणून होते ते स्वतः नाईकांचे नातेवाईक होते त्यांनी शेवटी होकार भरला आणि निजाम शहा खुश झाला.
इ.स. १६२९-३० च्या सुमारास निजामशाहीत अंतर्गत कारस्थान झाले. बुऱ्हाण निजामशहा याने (किंवा दरबारातील इतर कारस्थानी सरदारांनी) संशय व मत्सरामुळे लखुजीराजांची हत्या करविली. काही ऐतिहासिक आख्यायिकेनुसार, त्यांना दरबारात बोलावून विश्वासघाताने ठार मारले गेले.
इ.स. १६०६ यानंतर सरहद्दीवरील इंदापूर परिसरातील शत्रूंचा बंदोबस्त करण्याची जबाबदारी निजामाने त्यांच्यावर सोपवली. या मोहिमेदरम्यान झालेल्या एका भीषण युद्धात मालोजींनी अद्वितीय पराक्रम गाजवला; परंतु अखेरीस रणभूमीवर ते शूरवीर शहीद झाले. भोसले घराण्यातील या पराक्रमी नायकाच्या स्मृतीसाठी इंदापूर येथे उभारण्यात आलेली मालोजींची छत्री हे भोसल्यांच्या पराक्रमाचे पहिले स्मारक म्हणून आजही गौरवाने उभी आहे.
शहाजीराजे भोसले : निजामशाहीपासून आदिलशाहीकडे
नंतर निजामशाही दरबारातील वजीर फतेह खान व जहान खान यांनी कारस्थान करून निजामाची हत्या केली. या गोंधळाच्या काळात शहाजीराजांना निजामशाहीसाठी आपल्या बाजूस खेचण्यात आले. दरम्यान दिल्लीचा बादशहा शहाजहानने निजामशाहीतील सर्व पुरुष वारसांचा संहार करविला, ज्याचा उद्देश स्पष्ट होता—निजामशाहीला कोणताही उत्तराधिकारी उरणार नाही.
अशा परिस्थितीत शहाजीराजांनी निजामाच्या नात्यातील अल्पवयीन मुरतझा याला गादीवर बसवून स्वतः कारभार हाती घेतला. प्रत्यक्षात हा निजामशाहीचा कारभार असला तरी तो शहाजीराजांच्याच अधिपत्याखाली होता—जणू स्वतःवरच छत्र धारण केले होते. ही महत्त्वपूर्ण घटना अहमदनगर जिल्ह्यातील संगमनेर तालुक्यातील पेमगिरी किल्ल्यावर घडली. शहाजीराजांचा हा स्वतंत्र स्वरूपाचा राज्यकारभार जवळजवळ तीन वर्षे टिकला. या काळात त्यांनी मुरतझाच्या आईला त्याच्या सुरक्षिततेची हमीही दिली.
शहाजहानचा आक्रमण व तह
इतक्यात दिल्लीचा बादशहा शहाजहानने ४८,००० सैन्य निजामशाही व आदिलशाही संपविण्यासाठी दक्षिणेकडे पाठविले. घाबरून आदिलशहा शहाजहानच्या बाजूस गेला. अशा स्थितीत शहाजीराजे व निजामशाहीचा टिकाव लागणे अशक्यप्राय झाले. तरीही शहाजीराजांनी शौर्याने व चिकाटीने लढा चालू ठेवला.
दरम्यान अल्पवयीन मुरतझा शहाजहानच्या हाती लागला. शहाजीराजांनी त्याच्या आईला दिलेल्या वचनापोटी मुरतझाच्या सुरक्षिततेसाठी शहाजहानशी तह केला. या तहाच्या अटींनुसार मुरतझा दिल्ली दरबारात सुरक्षित राहील, आणि शहाजीराजे आदिलशाहीत सामील होतील.
आदिलशहाने सावधगिरी म्हणून शहाजीराजांना दक्षिणेकडील बंगळूरची जहागिरी बहाल केली.
शहाजीराज्यांची बंगळूर जहागिरी
बंगळूर शहराची स्थापना विजयनगर साम्राज्याच्या जहागिरदार केम्पे गौडा प्रथम यांनी इ.स. 1537 मध्ये केली होती. पुढे त्यांच्या वंशातील केम्पे गौडा तिसरा यांचा पराभव 1638 मध्ये आदिलशाहीच्या मोहिमेत झाला. सेनापती शहाजीराजे भोसले आणि रानादुल्ला खान यांच्या नेतृत्वाखालील बीजापूरच्या सैन्याने हा विजय मिळविला. त्यानंतर बंगळूर शहाजीराजांना जहागिरी स्वरूपात देण्यात आले.
त्याचबरोबर, आदिलशाहीच्या सेवेत राहून शहाजीराजांनी पुणे परगणा निजामशाहीकडून काबीज करून आपल्या ताब्यात ठेवला.
शहाजीराजांचा दक्षिणेतील प्रभाव
शहाजीराजांना बंगळूरचा प्रदेश अत्यंत प्रिय वाटला. तेथेच त्यांनी आणि त्यांच्या थोरल्या चिरंजीव संभाजीराजांनी आपल्या मनातील स्वराज्य संकल्पनेला मूर्त रूप देण्याचा विचार पक्का केला.
शहाजीराजे मूळतः उत्कृष्ट प्रशासक आणि पराक्रमी योद्धे होते. त्यांनी दक्षिणेकडील अनेक राजांवर विजय मिळवून आदिलशाहीचा प्रभाव वाढविला. परंतु विशेष म्हणजे—ते हरलेल्या राजांना न मारता त्यांना मांडलिक बनवीत. यामुळे पराभूत राजे वैरभाव न ठेवता शहाजीराजांच्या सोबत राहिले. गरज पडल्यास तेच राजे त्यांच्या मदतीला धावून आले.
घराण्यातील प्रमुख पुरुषांची माहिती आपण बघितली आता थोडक्यात परत उजळणी करू यात
बाबाजी भोसले (जन्म १५३३ मृत्यू १५९७)
बाबाजी भोसले यांना दोन मुलं मालोजी भोसले आणि विठोजी भोसले
मालोजी भोसले (जन्म १५४२ मृत्यू १६०६)
पत्नी उमाबाइ ह्या फलटणच्या वनंगपाळ नाईक-निम्बाळकर यांच्या बहीण . मालोजी भोसले यांचे दोन पुत्र.
शाहाजी - पत्नी- जिजाबाई (सिन्दखेडचे लखुजी जाधव यांची कन्या. सिन्दखेडचे जाधव हे देवगिरीच्या यादवांचे वंशज)
शरीफजी - पत्नी दुर्गाबाई. शरीफजी नगरच्या जवळच्या प्रसिद्ध भातवडीच्या लढाईत मारले गेले.
शहाजीराजे भोसले (जन्म १५९४ मृत्यू १६६५)
शहाजी महाराजांच्या तीन पत्नी होत्या
जिजाबाई यांना दोन पुत्र होते - संभाजी आणि द्वितीय पुत्र शिवाजी महाराज
तुकाबाई यांना पुत्र - व्यंकोजी उर्फ एकोजी राजे
संभाजी (जन्म १६२३-मृत्यू १६५५)
शहाजी राजांचे ज्येष्ठ पुत्र संभाजी राजे हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे थोरले बंधू होते. अफजल खानाने दगाफटका केल्यामुळे संभाजी १६५५ साली कर्नाटकातील कनकगिरीच्या लढाईत मारल्या गेले.
शिवाजी महाराज (जन्म १६३० - मृत्यू १६८०)
यांच्या धर्मपत्नी -
१. सईबाई (निंबाळकर)
२. सोयराबाई (मोहिते)
३. पुतळाबाई (पालकर)
४. लक्ष्मीबाई (विचारे)
५. काशीबाई (जाधव)
६. सगुणाबाई (शिर्के)
७. गुनवातीबाई (इंगळे)
८. सकवारबाई (गायकवाड)
शिवाजी महाराज यांचे मुले - संभाजी, राजाराम,
शिवाजी महाराज यांच्या मुली - सखुबाई निंबाळकर, राणूबाई जाधव, अंबिकाबाई महाडिक, दिपाबाई, राजकुंवरबाई शिर्के, कमलबाई पालकर
संभाजी महाराज (१४ मे १६५७ - ११ मार्च १६८९)
छत्रपती शिवरायांचे ज्येष्ठ पुत्र संभाजी महाराजांच्या पत्नीचे नाव येसूबाई असे होते आणि त्या दोघांच्या पुत्राचे नाव शाहू असे ठेवण्यात आले होते.
राजाराम महाराज (२४ फेब्रुवारी १६७० मृत्यू ३ मार्च १७००)
छत्रपती राजाराम महाराजांच्या पत्नी म्हणजे ताराबाई, जानकीबाई, आणि राजसबाई
ताराबाईंचे पुत्र शिवाजी द्वितीय
राजाराम महाराजांच्या दुसऱ्या पत्नी राजसबाई यांनी संभाजी या आपल्या मुलाला कोल्हापूर च्या गादीवर बसवलं.
छत्रपती शाहू महाऱाज (१८ मे १६८२ ते १५ डिसेंबर १७४९)
संभाजी महाराज आणि येसूबाई यांचा पुत्र शाहु महाराज हे सातारा गादीचे संस्थापक म्हणून परिचित आहेत. छत्रपती शाहू महाराज १७४९ मध्ये निपुत्रिक वारले. त्यांच्या पश्चात दत्तकपुत्र रामराजा (ताराबाईचा नातू) राज्यावर आले. रामराजासुद्धा निपुत्रिक होते त्यामुळे त्यांच्या जागी दुसरे शाहू हे दत्तक पुत्र गादीवर आले व त्यांच्यानंतर त्यांचे पुत्र प्रतापसिंह छत्रपती बनले.
शिवरायांची वंशावळ
बाबाजी यांचे आधीच्या घराण्याचा इतिहास आपण वाचला आहे. शाहू आणि शिवाजी (II) यांचे वंशज दत्तक आहेत.
शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यातील काही महत्त्वाच्या घटना
शिवाजी महाराजांचे कुटुंबीय जीवन: एक समृद्ध आणि अनुकरणीय वारसा
शिवाजी महाराज: एक सुयोग्य पुत्र
छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक महान योद्धे आणि राज्यसंस्थापक नव्हते, तर ते एक आदर्श पुत्रही होते. त्यांच्या आयुष्यातील अनेक घटना सांगतात की त्यांनी आपल्या आई-वडिलांचा मान कसा राखला, त्यांचे मार्गदर्शन कसे पाळले आणि त्यांच्या स्वप्नांची साक्षात्कार कशी केली. हे काही उदाहरणांद्वारे समजून घेऊया:
१. आईच्या शिकवणीचे पालन
उदाहरण: शिवाजी महाराजांची आई, जिजाऊ माता, यांनी लहानपणापासूनच त्यांना हिंदू धर्म, संस्कृती, नीती आणि स्वराज्याचे स्वप्न पाहण्यास शिकवले.
सुयोग्य पुत्राचे लक्षण: शिवाजी महाराजांनी आईच्या या शिकवणी केवळ ऐकल्या नाहीत, तर त्या आपल्या आयुष्यात उतरवल्या. त्यांनी स्वराज्य स्थापनेचे कार्य केवळ राज्य विस्तारासाठी नव्हे, तर आपल्या आईचे स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी केले.
शिकणे: आपल्या पालकांचे मार्गदर्शन आणि शिकवणी मोलवान असते. ती पाळणे हे पुत्राचे कर्तव्य आहे.
२. वडिलांच्या आज्ञेचा आदर
उदाहरण: शिवाजी महाराजांचे वडील शाहाजीराजे भोसले हे आदिलशाहीत काम करत होते. ते स्वराज्याच्या कल्पनेस एकप्रकारे विरोध करत होते, कारण त्यांना मुलाच्या सुरक्षिततेची काळजी होती. अनेक वेळा त्यांनी शिवाजी महाराजांना स्वराज्याचे काम थांबवण्यास सांगितले.
सुयोग्य पुत्राचे लक्षण: शिवाजी महाराजांनी वडिलांचा आदर कधीही सोडला नाही. त्यांनी वडिलांना उत्तरे पाठवून त्यांची भीती दूर करण्याचा प्रयत्न केला आणि कधीही त्यांच्याविरुद्ध बंड केले नाही. त्यांनी आपले कार्य वडिलांच्या मर्जीशी जुळवून घेण्याचा नेहमी प्रयत्न केला.
शिकणे: पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे आणि त्यांच्या काळजीचा आदर करणे हे महत्त्वाचे आहे, अगदी आपण त्यांच्याशी मतभेद असले तरीही.
३. आईचा मान राखणे
उदाहरण: जेव्हा शाहाजीराजे यांना आदिलशहाने अटक केली, तेव्हा जिजाऊमाता आणि शिवाजी महाराज हे अटकेच्या वेळी नजरकैदेत होते. त्या कठीण काळात, लहान वयातच शिवाजी महाराजांनी आईची सांत्वना केली आणि धैर्य दाखवले.
सुयोग्य पुत्राचे लक्षण: कठीण परिस्थितीतही त्यांनी आईचा निष्ठा आणि साथ सोडली नाही. त्यांनी आपल्या धाडसी कृतींद्वारे वडिलांना सुटका करण्यासाठी प्रयत्न केले.
शिकणे: संकटकाळात पालकांचा साथ न सोडणे आणि त्यांना धैर्य देत राहणे हे खऱ्या पुत्राचे लक्षण आहे.
४. पालकांच्या स्वप्नांची पूर्तता
उदाहरण: जिजाऊ माता आणि शाहाजीराजे या दोघांनाही स्वराज्याचे स्वप्न होते. शिवाजी महाराजांनी केवळ ते स्वप्न पाहिले नाही, तर ते साकार केले.
सुयोग्य पुत्राचे लक्षण: त्यांनी आपल्या आयुष्याचे ध्येयच आपल्या पालकांचे स्वप्न सत्यात उतरवणे ठेवले. छत्रपती ही पदवी घेण्याचा सन्मान त्यांनी आपल्या आईला दिला.
शिकणे: पालक आपल्यासाठी जे स्वप्न बघतात, ते खरे करून दाखवणे हा त्यांच्यासाठी सर्वात मोठा आदर आहे.
५. आई-वडिलांचा आदर सार्वजनिक रीत्या
उदाहरण: शिवाजी महाराज जेव्हा राज्याभिषेकानंतर सिंहासनावर बसले, तेव्हा त्यांनी सर्वात पहिले मानपत्र आपल्या आई जिजाऊंना दिले. त्यांनी आपल्या सैन्यासमोर आणि प्रजेसमोर आईचा सन्मान केला.
सुयोग्य पुत्राचे लक्षण: यश आणि सत्ता मिळाल्यानंतरही त्यांच्यात अहंकार आला नाही. त्यांनी आपल्या आई-वडिलांचा मान सार्वजनिक रीत्या ठेवला.
शिकणे: कोणत्याही यशाच्या शिखरावर पोहोचल्यावरही पालकांचा आदर विसरू नये.
निष्कर्ष:
छत्रपती शिवाजी महाराज हे आदर्श पुत्र होते कारण:
त्यांनी आईच्या शिकवणीचे पालन केले.
त्यांनी वडिलांचा आदर केला.
त्यांनी कठीण वेळेत आईचे धैर्य वाढवले.
त्यांनी पालकांचे स्वप्न साकार केले.
त्यांनी यशाच्या वेळीही त्यांचा मान ठेवला.
त्यामुळे, आपणही आपल्या आई-वडिलांचा आदर करूया, त्यांचे मार्गदर्शन पाळूया आणि त्यांना आनंदी ठेवण्याचा प्रयत्न करूया. खरा पुत्र हा केवळ जन्माने नसतो, तर आचाराने, आदराने आणि सेवेनेही होतो.
शिवाजी महाराज: एक सुयोग्य गृहप्रमुख (आदर्श कुटुंबप्रमुख)
छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक महान राजे आणि सेनानी नव्हते, तर ते एक आदर्श कुटुंबप्रमुखही होते. त्यांनी केवळ एका विशाल साम्राज्याचाच नव्हे, तर आपल्या कुटुंबाचाही उत्तम प्रकारे संचालन केले. चला, त्यांच्यामधील आदर्श गृहप्रमुखाची लक्षणे पाहूया:
१. कुटुंबियांबद्दल प्रेम आणि काळजी
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपल्या आई जिजाऊंचा अत्यंत आदर केला. राज्याभिषेकाच्या वेळी त्यांनी सर्वात पहिले मानपत्र आपल्या आईला अर्पण केले. त्यांच्या धाकट्या भावाचे (व्यंकोजीराजे) कल्याणाची नेहमीच काळजी घेतली.
गृहप्रमुखाचे लक्षण: कुटुंबातील प्रत्येक सदस्याविषयी प्रेम आणि काळजी बाळगणे.
२. कुटुंबात एकत्रितता राखणे
उदाहरण: शिवाजी महाराज आणि त्यांचे भाऊ व्यंकोजीराजे यांच्यात काही काळ मतभेद निर्माण झाले होते. पण, शिवाजी महाराजांनी कधीही भावाशी युद्ध केले नाही. त्यांनी नेहमीच त्याला समजावून सांगण्याचा प्रयत्न केला आणि शेवटी त्यांना एकत्र आणले.
गृहप्रमुखाचे लक्षण: कुटुंबात मतभेद असले, तरी तेथे एकता आणि सौहार्द राखणे.
३. कुटुंबाच्या भविष्याचा विचार
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपल्या मोठ्या मुलाला, संभाजीमहाराजांना, राज्यकारभार शिकवण्यासाठी एक पत्र लिहिले. या पत्रात त्यांनी पुत्राला चांगले गुण शिकवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी आपल्या दुसऱ्या मुलाला, राजाराममहाराजांनाही, उत्तम शिक्षण दिले.
गृहप्रमुखाचे लक्षण: कुटुंबातील सर्वांना चांगले शिक्षण आणि संस्कार देणे, जेणेकरून ते भविष्यात चांगले नागरिक बनू शकतील.
४. कुटुंबियांना मार्गदर्शन आणि संरक्षण
उदाहरण: जेव्हा शिवाजी महाराज आग्र्याला गेले होते, तेव्हा औरंगजेबाने त्यांना अटक केली. त्या कठीण काळात, शिवाजी महाराजांनी आपल्या मुलाला पत्र लिहून धैर्य दिले आणि आपल्या सैन्याला सूचना पाठवल्या.
गृहप्रमुखाचे लक्षण: संकटकाळात कुटुंबियांना मार्गदर्शन आणि संरक्षण देणे.
५. निस्वार्थ भावना
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपले आयुष्य स्वराज्य स्थापनेसाठी वेचले. त्यांनी कधीही स्वतःच्या सुखासाठी कुटुंबाचे हित सोडले नाही. त्यांनी नेहमीच कुटुंबाच्या भल्यासाठी आणि स्वराज्यासाठी काम केले.
गृहप्रमुखाचे लक्षण: स्वतःपेक्षा कुटुंबाचे हित जास्त महत्त्वाचे समजणे.
६. चांगले नैतिक मूल्य शिकवणे
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपल्या मुलांना नेहमीच सत्य बोलणे, न्याय देना, प्रजेची काळजी घेणे आणि स्वाभिमानी राहणे यासारखे नैतिक मूल्य शिकवले.
गृहप्रमुखाचे लक्षण: कुटुंबातील सदस्यांना चांगले संस्कार आणि नैतिक मूल्ये शिकवणे.
निष्कर्ष:
छत्रपती शिवाजी महाराज हे एक आदर्श गृहप्रमुख होते कारण:
त्यांनी कुटुंबियांबद्दल प्रेम आणि काळजी दाखवली.
त्यांनी कुटुंबात एकत्रितता राखली.
त्यांनी कुटुंबाच्या भविष्याचा विचार केला.
त्यांनी कुटुंबियांना मार्गदर्शन आणि संरक्षण दिले.
त्यांनी निस्वार्थ भावनेने कुटुंबासाठी काम केले.
त्यांनी कुटुंबियांना चांगली नैतिक मूल्ये शिकवली.
त्यामुळे, आपणही आपल्या कुटुंबात एक चांगला गृहप्रमुख बनण्याचा प्रयत्न करूया. कुटुंबात प्रेमाने राहूया, एकमेकांची काळजी घेऊया आणि चांगले संस्कार घेऊया. खरा गृहप्रमुख हा केवळ पैसे कमवणारा नसतो, तर कुटुंबाचा आधारस्तंभ असतो.
शिवरायांनी घेतलेली स्वराज्याची शपथ: (वयाच्या १७ व्या वर्षी ) एक प्रेरणा स्थान
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी वयाच्या केवळ १७ व्या वर्षी तोरणा किल्ल्यावर स्वराज्याची शपथ घेतली. ही घटना केवळ इतिहासातील एक तारख नाही, तर तरुणांसाठी एक अतुल्य प्रेरणास्थान आहे. ही घटना आपल्याला कशाप्रकारे प्रेरित करू शकते, ते पाहूया:
१. वय ही केवळ संख्या आहे, अडथळा नाही
प्रेरणा: शिवाजी महाराज फक्त १७ वर्षांचे असताना त्यांनी स्वराज्याचे स्वप्न पाहिले आणि ते साकार करण्याचा निर्धार केला. त्यांना वय कमी आहे म्हणून थांबले नाही.
विद्यार्थ्यांसाठी अर्थ: आपणही लहान आहोत असे समजून कोणतेही ध्येय मागे ढकलू नये. लहान वयातील कल्पनाशक्ती, सर्जनशीलता आणि ऊर्जा हीच खरी ताकद आहे. आपल्या क्षमतेवर विश्वास ठेवा.
२. स्वप्ने मोठी बघणे आणि त्यासाठी धडपणे
प्रेरणा: स्वराज्य स्थापनेचे स्वप्न अत्यंत महत्त्वाकांक्षी होते. त्या काळातील सर्व मोठ्या साम्राज्यांशी टक्कर देण्याचा निर्धार त्यांनी केला.
विद्यार्थ्यांसाठी अर्थ: आपली स्वप्ने मोठी बघा. मोठे ध्येय ठेवा. ते साध्य करणे कठीण वाटले तरीही, त्यासाठी ठराविक योजना आखून काम करा. "अरे, हे होणार नाही" असे कधीही समजू नका.
३. कर्तव्यदक्षता आणि जबाबदारी
प्रेरणा: त्यांनी केवळ स्वतःसाठी नव्हे तर समस्त मावळ प्रदेश आणि त्याच्या लोकांसाठी स्वराज्याची शपथ घेतली. ही एक मोठी जबाबदारी होती.
विद्यार्थ्यांसाठी अर्थ: आपण केवळ आपल्यासाठीच नव्हे तर आपल्या कुटुंबासाठी, समाजासाठी आणि देशासाठीही जबाबदार आहोत. आपली कर्तव्ये (विद्याभ्यास, सदाचार) पूर्ण निष्ठेने पार पाडणे हेच आपले पहिले स्वराज्य आहे.
४. नेतृत्वगुण विकसित करणे
प्रेरणा: १७ व्या वर्षीच त्यांनी इतर मावळे सरदारांना एकत्रित केले आणि त्यांचे नेतृत्व स्वीकारले. त्यांनी दाखवून दिले की योग्य नेतृत्वासाठी वय नसते, तर गुण असतात.
विद्यार्थ्यांसाठी अर्थ: शाळेतील स्पर्धा, समूहप्रकल्प, विद्यार्थी परिषद इत्यादी माध्यमातून नेतृत्वगुण विकसित करण्याचा प्रयत्न करा. इतरांना एकत्र करून चांगले काम करण्याचा सराव करा.
५. आपल्या भूमीचा आदर
प्रेरणा: स्वराज्य म्हणजे केवळ राज्य नव्हे, तर स्वतःच्या भूमीचा, भाषेचा आणि संस्कृतीचा अभिमान. त्यांनी हा अभिमान जपण्यासाठी संघर्ष केला.
विद्यार्थ्यांसाठी अर्थ: आपली मातृभाषा, आपले संस्कार, आपली परंपरा यांचा अभिमान बाळगा. त्यांचे रक्षण करणे हे आपले कर्तव्य आहे. इतिहास आणि वारसा यांचा अभ्यास करा.
६. धैर्य आणि सततचा प्रयत्न
प्रेरणा: तोरणा किल्ला जिंकणे सोपे नव्हते. त्यासाठी धाडस आणि चातुर्य आवश्यक होते. आणि ही फक्त सुरुवात होती; त्यानंतरचा संपूर्ण आयुष्यप्रवास संघर्षमय होता.
विद्यार्थ्यांसाठी अर्थ: अडचणी आणि अपयशांनी कधीही घाबरू नका. मार्ग अवरोधांनी भरलेला असेल, पण धैर्याने पुढे जाणे महत्त्वाचे आहे. सतत प्रयत्न करत रहा.
विद्यार्थ्यांसाठी कृतीयोजना
ध्येय ठरवा: आपल्या आयुष्यात काय करायचे आहे ते ठरवा. ते लहान असो वा मोठे, पण नक्की ठरवा.
योजना आखा: ते ध्येय साध्य करण्यासाठी एक पायरी-दर-पायरी योजना तयार करा. (उदा., दररोज २ तास अभ्यास)
सुरुवात करा: उद्यापासून नव्हे, तर आजपासूनच सुरुवात करा. पहिली पायरी उचला.
निवृत्त होऊ नका: मध्येच अडचण आली तरीही धैर्य सोडू नका. शिवरायांसारखे चिकाटीने पुढे जा.
समाजाचा विचार करा: आपले ध्येय केवळ स्वतःपुरते मर्यादित ठेवू नका. आपल्या यशाने समाजाचे, देशाचे कल्याण कसे होईल याचा विचार करा.
निष्कर्ष:
तरुण मित्रांनो, शिवाजी महाराजांच्या १७ व्या वर्षीच्या शपथेचा सर्वात मोठा संदेश आहे: "उठा, जागा आणि ध्येय साध्य न होतो पर्यंत मंद नका." आपल्या हातात आयुष्याचा सोनेरी काळ आहे. त्याचा उपयोग चांगल्या कामासाठी, मोठे स्वप्न पाहण्यासाठी आणि ते साकार करण्यासाठी करा. आपणच भविष्यातील शिवराय आहात, फक्त ओळखायचे आहे!
एक वेगळ्या दृष्टीकोनातून बघितले तर “वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवरायांनी तोरणा किल्ला जिंकला” — ही घटना फक्त ऐतिहासिकच नाही तर विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणादायी जीवनधडा आहे.
विद्यार्थ्यांनी घ्यायचे धडे
तरुण वयातही मोठे कार्य शक्य आहे
– १७ वर्षांचे वय म्हणजे आजच्या विद्यार्थ्यांचे वयच.
– एवढ्या लहान वयात शिवरायांनी दूरदृष्टी, धैर्य आणि नेतृत्व दाखवले.
– यातून विद्यार्थी शिकतात की मोठे कार्य करण्यासाठी वयाची मर्यादा नसते, ध्येय असणे महत्त्वाचे आहे.
ध्येय ठाम असेल तर संसाधने दुय्यम ठरतात
– शिवरायांकडे मोठी सेना, संपत्ती किंवा साधनसामग्री नव्हती, तरीही त्यांनी किल्ला जिंकला.
– आज विद्यार्थी शिकू शकतात की कमी साधनांतूनही चिकाटी आणि नियोजनाने यश मिळवता येते.
जोखीम घेण्याची तयारी ठेवली पाहिजे
– एवढ्या बलाढ्य साम्राज्याच्या विरोधात जाणे हे मोठे धाडस होते.
– विद्यार्थी शिकतात की भयावर मात करून योग्य जोखीम घेतली तरच मोठ्या संधी मिळतात.
नेतृत्व व संघटन कौशल्य
– तरुण शिवाजी महाराजांनी मावळ्यांना एकत्र केले, त्यांच्यात विश्वास निर्माण केला.
– विद्यार्थी शिकतात की नेतृत्व म्हणजे केवळ आदेश देणे नाही, तर प्रेरणा देणे आहे.
स्वराज्य संकल्पना – जबाबदारीची जाणीव
– तोरणा किल्ला जिंकणे म्हणजे फक्त भूभाग मिळवणे नव्हते, तर स्वराज्य स्थापनेचा पाया होता.
– विद्यार्थी शिकतात की आपल्या कृतींमुळे समाजाला दिशा मिळू शकते.
तोरणा विजयातून शिकण्यासारखे धडे आणि उद्योजकतेची प्रेरणा
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी वयाच्या केवळ १७ व्या वर्षी तोरणा किल्ला जिंकून स्वराज्य स्थापनेचा पाया रचला. ही घटना इतिहासात “स्वराज्याचे पहिले तोरण” म्हणून अमर झाली. एका तरुणाने एवढ्या बलाढ्य सत्तांविरुद्ध उभे राहून आपल्या ध्येयाचा पाया घालणे ही केवळ शौर्यकथा नाही, तर प्रत्येक तरुणासाठी, विशेषतः विद्यार्थ्यांसाठी, जीवनमार्ग दाखवणारा प्रेरणादायी धडा आहे.
विद्यार्थ्यांसाठी जीवनधडे
तरुणाईचे सामर्थ्य
१७ वर्षांचे वय म्हणजे आजच्या शालेय किंवा महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांचेच वय. एवढ्या लहान वयात मोठे ध्येय डोळ्यासमोर ठेवून शिवरायांनी कृती केली. यातून तरुणाईला धडा मिळतो की मोठी स्वप्ने पाहायला आणि त्यासाठी धाडस करायला वयाची अडचण नसते.
साधनसंपत्तीपेक्षा ध्येय मोठे
शिवरायांकडे ना मोठी सेना होती, ना अपार संपत्ती. तरीही त्यांनी नियोजन, धैर्य आणि लोकांचा विश्वास या भांडवलावर विजय मिळवला. विद्यार्थी शिकतात की मर्यादित साधनांतूनही मोठे काम साध्य करता येते, जर ध्येय स्पष्ट असेल तर.
जोखीम स्वीकारण्याची तयारी
बलाढ्य सत्तांविरुद्ध उभे राहणे हे मोठे धाडस होते. पण शिवरायांनी समाजहिताचे ध्येय डोळ्यासमोर ठेवून जोखीम स्वीकारली. यातून विद्यार्थी शिकतात की जग बदलायचे असेल तर जोखीम घ्यावीच लागते.
नेतृत्व व संघटन कौशल्य
मावळ्यांना प्रेरणा देऊन एकत्र आणणे, त्यांचा विश्वास जिंकणे आणि ध्येयासाठी त्यांना कार्यान्वित करणे हे नेतृत्वाचे खरे उदाहरण आहे. आजच्या तरुणांनी समजून घ्यायला हवे की नेतृत्व म्हणजे आदेश देणे नाही, तर इतरांना प्रेरणा देणे आहे.
समाजाभिमुख विचारसरणी
शिवरायांचा विजय हा केवळ व्यक्तिगत गौरव नव्हता; तो समाजाच्या स्वातंत्र्याचा पाया होता. विद्यार्थ्यांनी लक्षात ठेवले पाहिजे की खरी प्रगती तीच, जी समाजाच्या हिताशी जोडलेली असते.
उद्योजकतेसाठी प्रेरणा
तोरणा विजयाचा धडा केवळ शौर्यापुरता मर्यादित नाही, तर तो आधुनिक काळातील उद्योजकतेसाठी देखील प्रेरणादायी आहे.
स्टार्टअप मानसिकता
जसे शिवरायांनी कमी संसाधनांतून नवा प्रयोग केला, तसेच आजचा उद्योजक आपल्या नाविन्यपूर्ण कल्पना आणि लहानशा भांडवलातून व्यवसायाची सुरुवात करू शकतो.
जोखीम व्यवस्थापन
प्रत्येक उद्योजकाला जोखीम पत्करावी लागते. शिवरायांनी शत्रूंच्या जोखमीची योग्य मोजणी करून पावले उचलली. त्यातून शिकायला मिळते की जोखीम टाळण्याची नव्हे, तर ती शहाणपणाने हाताळण्याची कला उद्योजकाला आत्मसात करावी लागते.
नेतृत्व आणि टीमवर्क
एकट्याने काहीही शक्य होत नाही. शिवरायांनी मावळ्यांचा विश्वास जिंकून संघटन केले. तसाच यशस्वी उद्योजक आपली टीम घडवतो, तिचा विश्वास मिळवतो आणि सामूहिक शक्तीने ध्येय साधतो.
दीर्घकालीन दृष्टीकोन
तोरणा विजय हा केवळ एका किल्ल्याचा विजय नव्हता, तर भविष्यातील स्वराज्य स्थापनेचा पाया होता. उद्योजकासाठीही तात्पुरता नफा नव्हे तर दीर्घकालीन स्थैर्य महत्त्वाचे असते.
समाजाशी जोडलेला व्यवसाय
शिवरायांच्या प्रत्येक कृतीत जनतेचे कल्याण केंद्रस्थानी होते. आजच्या उद्योजकाने देखील आपल्या व्यवसायातून समाजहित साध्य करण्याची जबाबदारी स्वीकारली तर तो केवळ यशस्वीच नव्हे तर आदर्श उद्योजक ठरतो.
थोडक्यात - तोरणा विजयातून विद्यार्थ्यांनी आणि तरुणांनी शिकायचा मुख्य धडा असा —
मोठे स्वप्न बाळगा, धाडस करा, मर्यादित साधनांतूनही नाविन्यपूर्ण प्रयोग करा, जोखीम घ्या, संघटन उभारा आणि समाजहिताला प्राधान्य द्या.
शिवरायांचे महिलांविषयी धोरण
शिवाजी महाराज आणि महिला सन्मान: एक मूल्यवान वारसा
छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक महान योद्धे आणि राज्यसंस्थापक नव्हते, तर ते स्त्रीसन्मानाचे खरे पुरस्कर्तेही होते. त्यांनी आपल्या कारकिर्दीदरम्यान अनेक प्रकारे महिलांचा मान राखला आणि त्यांना सन्मानाने जगण्याची संधी दिली. चला, हे काही उदाहरणांद्वारे समजून घेऊया:
१. स्त्रियांच्या सुरक्षिततेची काटेकोर तरतूद
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपल्या सैन्यासाठी काटेकोर नियम केले होते. कोणीही सैनिक किंवा सरदार जर एखाद्या महिलेचा अपमान केला, तिला छळला किंवा तिच्यावर अत्याचार केला, तर त्याला कठोर शिक्षा दिली जात असे.
प्रभाव: यामुळे स्वराज्यातील सर्व स्त्रिया सुरक्षित वातावरणात जगू शकल्या. शत्रूच्या प्रदेशातून मिळवलेल्या लूटमध्ये सापडलेल्या स्त्रियांचा सन्मानपूर्वक परत फिर्याद केला जात असे.
२. परकीय आक्रमकांपासून स्त्रियांचे रक्षण
उदाहरण: जेव्हा शिवाजी महाराज जिंजीच्या मोहिमेवर होते, तेव्हा त्यांना कळले की तिथे काही मुस्लिम स्त्रिया कैदेत आहेत. त्यांनी ताबडतोब आदेश दिला की त्या सर्व स्त्रिया सोडवल्या जाव्यात आणि त्यांना सुरक्षितपणे त्यांच्या कुटुंबापर्यंत पोहोचवले जावे.
प्रभाव: शिवाजी महाराजांची ही कृती केवळ स्वराज्यातीलच नव्हे, तर शत्रूच्या प्रदेशातील स्त्रियांचेही रक्षण करते अशी होती.
३. स्वतःच्या सैन्याचे नियंत्रण
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपल्या सैन्याला स्पष्ट सूचना दिल्या होत्या की लढाईदरम्यान जिंकलेल्या प्रदेशातील स्त्रियांना स्पर्शही करू नये. त्यांच्या मालमत्तेचा नाश करू नये.
प्रभाव: यामुळे शिवाजी महाराजांच्या सैन्याची प्रतिमा एक शिस्तबद्ध आणि मूल्याधारित सैन्य अशी बनली. लोकांना त्यांच्या सैन्यावर विश्वास वाटू लागला.
४. महिला सरदार आणि योद्ध्या
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी केवळ पुरुषच नव्हे, तर स्त्रियांनाही सैन्यात आणि राजकारणात महत्त्वाची भूमिका दिली. त्यांच्या सैन्यात महिला सैनिक होत्या आणि त्या किल्ल्यांचे संरक्षण करत होत्या.
प्रभाव: यामुळे स्त्रियांना केवळ घरगुती कामापुरते मर्यादित न ठेवता, त्यांना समाजातील इतर भूमिका सुद्धा साकारता आल्या.
५. आईचा आदर
उदाहरण: शिवाजी महाराजांनी आपल्या आई जिजाऊंचा अत्यंत आदर केला. राज्याभिषेकाच्या वेळी त्यांनी सर्वात पहिले मानपत्र आपल्या आईला अर्पण केले. त्यांनी आईच्या शिकवणीनेच स्वराज्य स्थापनेचे कार्य केले.
प्रभाव: शिवाजी महाराजांच्या या आचरणामुळे समाजात स्त्रियांबद्दलचा आदरभाव वाढला.
६. विधवा पुनर्विवाहास प्रोत्साहन
उदाहरण: त्याकाळी विधवा पुनर्विवाह हा एक समाज नियम विरोधी मानला जात होता. पण शिवाजी महाराजांनी विधवा पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन दिले आणि त्यासाठी आर्थिक मदतही केली.
प्रभाव: यामुळे विधवा स्त्रियांना समाजात पुन्हा सन्मानाने जगण्याची संधी मिळाली.
शिवाजी महाराजांनी केवळ शब्दांनीच नव्हे, तर कृतीनेही स्त्रीसन्मानाचे संरक्षण केले. त्यांनी दाखवून दिले की खरा पुरुषार्थ हा निर्बलांवर (विशेषतः स्त्रियांवर) अत्याचार करण्यात नसून, त्यांचे रक्षण करण्यात आहे. आजच्या युगातही आपण त्यांच्या या मूल्यांवरून प्रेरणा घेऊ शकतो आणि समाजात स्त्रीसन्मानाची भावना जागृत करू शकतो.
म्हणूनच, आपणही:
घरातील आणि समाजातील स्त्रियांचा आदर करूया.
त्यांच्या सुरक्षिततेसाठी जागरूक राहूया.
त्यांना त्यांच्या स्वप्नांचा अभ्यास करण्यासाठी प्रोत्साहन द्यूया.
स्त्री-पुरुष समानतेचा दृष्टिकोन अपनावूया.
खरोखरच, शिवाजी महाराज हे स्त्रीसन्मानाचे खरे अभिभावक होते!
शिवाजी महाराजांनी महिला सन्मानासाठी केलेल्या कृतींचे सविस्तर वर्णन
छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी केलेल्या महिला सन्मानाच्या घटना केवळ प्रसिद्ध इतिहासात नोंदवलेल्या नाहीत, तर त्या त्यांच्या राजकीय आणि सामाजिक धोरणाचा अविभाज्य भाग होत्या. या घटनांचे सविस्तर विवरण खालीलप्रमाणे:
१. सैन्याच्या नियमांमध्ये स्त्रीसन्मान
तोरणा किल्ल्याची घटना (१६४६): १९ वर्षांच्या शिवाजी महाराजांनी तोरणा किल्ला जिंकल्यावर तेथे कैद केलेल्या स्त्रियांना मुक्त केले. लूटमध्ये सापडलेल्या स्त्रियांच्या मानमरातबासाठी त्यांनी विशेष आदेश काढले.
सैनिकांसाठी काटेकोर नियम: कोणत्याही स्त्रीचा अपमान केल्यास तोडफोड किंवा बलात्कार केल्यास मृत्युदंडाची तरतूद होती. उदाहरणार्थ, एका सरदाराने बलात्कार केल्यावर महाराजांनी त्याला ताबडतोब फाशी दिली.
२. परकीय स्त्रियांचे रक्षण
कल्याणची मोहीम (१६५७): कल्याण जिंकल्यावर स्थानिक मुस्लिम सरदाराच्या महिला कुटुंबियांना सन्मानपूर्वक संरक्षण दिले आणि त्यांना सुरक्षित ठिकाणी पोहोचवण्याची व्यवस्था केली.
जिंजीची घटना (१६७७): जिंजी किल्ल्यावर चढाई दरम्यान मुस्लिम स्त्रियांना कैदेत ठेवले होते. महाराजांनी त्यांना सोडवून त्यांच्या नातेवाईकांपर्यंत पोहोचवले. यावेळी त्यांनी सांगितले की, "शत्रूच्या स्त्रियांवर हल्ला करणे ही कायरतेची लक्षणे आहेत".
३. महिला योद्ध्या आणि प्रशासक
राजमाता जिजाऊ: त्यांना "श्रीमंत राजमाता" ही पदवी देऊन राज्यकारभारात सल्लागार म्हणून स्थान दिले. अनेक महत्त्वाच्या राजकीय निर्णयांवर त्यांचा सल्ला घेतला जाई.
महिला संरक्षक दल: किल्ल्यांच्या संरक्षणासाठी "मावळिनी" नावाचे महिला सैनिक दल होते. उदाहरणार्थ, प्रतापगड आणि रायगडावर महिला शस्त्रधारी संरक्षक होत्या.
नोकरशाहीत महिला: काही महिलांना कोषाधिकारी आणि किल्ल्यांच्या व्यवस्थापनासाठी नेमणूक केली होती.
४. सामाजिक सुधारणा
विधवा पुनर्विवाह: ब्राह्मण समुदायातील विधवा स्त्रियांना पुनर्विवाहासाठी आर्थिक मदत केली. कोल्हापुरातील एका ब्राह्मण विधवेच्या पुनर्विवाहासाठी महाराजांनी स्वतः खाजगी निधी दिला.
बालविवाह विरोध: स्वराज्यात कन्येचे लग्न वय कमीतकमी १४ वर्षे करण्यासाठी आदेश काढले. त्यांच्या स्वतःच्या कुटुंबातील स्त्रियांची लग्ने देखील अल्पवयीन न होता यावर लक्ष होते.
स्त्री शिक्षण: राजमाता जिजाऊंच्या मार्गदर्शनाखाली ब्राह्मण कन्यांसाठी विद्यालये सुरू केली गेली.
५. व्यक्तिगत आचरण
पत्नी सईबाईंचा सन्मान: राधिका देवी या विधवेचा अपमान झाल्यावर महाराजांनी तिच्या न्यायासाठी हस्तक्षेप केला. स्त्रियांवरील अन्यायासाठी ते व्यक्तिशः हस्तक्षेप करत.
आईचे स्थान: राज्याभिषेकाच्या वेळी पहिली पूजा जिजाऊंची केली. सिंहासनावर बसण्यापूर्वी त्यांनी आईचा आशीर्वाद घेतला.
६. धार्मिक सहिष्णुता आणि स्त्रीसन्मान
मुस्लिम स्त्रियांचा आदर: ख्रिस्ती आणि मुस्लिम स्त्रियांना त्यांच्या धार्मिक रीतिरिवाजाप्रमाणे वागवले. मशिदी आणि चर्चमधील महिलांच्या प्रार्थनेसाठी संरक्षण दिले.
धार्मिक स्वातंत्र्य: मुस्लिम स्त्रियांना पर्दा पद्धतीचे पालन करण्याचे स्वातंत्र्य देऊन त्यांच्या धार्मिक श्रद्धेचा आदर केला.
ऐतिहासिक स्रोत:
शिवभारत, जेडी बेटी, सभासद बखर या ऐतिहासिक ग्रंथांमध्ये या घटनांच उल्लेख आहे.
पर्शियन इतिहासकार खाफी खानने देखील लिहिले आहे की "शिवाजीने स्त्रियांच्या संरक्षणासाठी अद्वितीय नियम केले होते".
शिवाजी महाराजांचे महिला सन्मान हे केवळ राजकीय धोरण नव्हते तर ते त्यांच्या मूल्याधारित शासनाचा आधारस्तंभ होता. त्यांनी स्त्रियांना केवळ संरक्षणच दिले नाही तर त्यांना सामाजिक, आर्थिक आणि प्रशासकीय अधिकार देऊन समानतेचे वातावरण निर्माण केले. हा दृष्टिकोन मध्ययुगीन भारतात क्रांतिकारक होता आणि आजच्या युगातील स्त्रीसक्षमीकरणासाठी मार्गदर्शक ठरू शकतो.
शिवछत्रपती एक अभूतपूर्व योद्धा
योद्ध्याची शुभ लक्षणे आणि शिवाजी महाराजांचे चरित्र
योद्ध्याची शुभ लक्षणे
१. शौर्य
अत्यंत संकटात धैर्य न सोडणे.
शिवाजीमध्ये हे लक्षण: शिवनेरी गडावर छत्रपती शिवाजी महाराज जन्मले. लहानपणापासूनच त्यांनी मावळ्यांसोबत डोंगरात फिरून धाडसी बनण्याचा सर केला.
२. नीती :
युद्धनियमांचे पालन करणे.
शिवाजीमध्ये हे लक्षण: अफझल खानाचा वध हा स्व-संरक्षणासाठी होता, न की विश्वासघातातून. त्यानंतरही त्यांनी खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला नाही. (म्हणूनच खानाचा मुलगा जिवंत राहिला )
३. रणकौशल्य
गनिमी कावा, जलद हल्ले आणि पळ काढण्याची रणनीती.
शिवाजीमध्ये हे लक्षण: सुरतची लूट (१६६४) ही एक उदाहरण आहे, जिथे त्यांनी मोगलांवर झपाट्याने हल्ला करून परतन्यात यश मिळवले.
४. प्रजाहितदक्षता
राज्यकारभारात न्याय आणि प्रजेची काळजी.
शिवाजीमध्ये हे लक्षण: त्यांनी "अधिकारी मंडळ आणि प्रवर्ग" स्थापन केले, ज्यामुळे प्रशासन कार्यक्षम झाले.
५. आध्यात्मिकता:
धर्म आणि आध्यात्मिकतेचा आदर.
शिवाजीमध्ये हे लक्षण: संत तुकाराम, रामदास सारख्या संतांना आदर, तसेच विविध धर्मांचा सन्मान.
शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील घटनांद्वारे स्पष्टीकरण:
१. तोरणा किल्ल्याची घटना (१६४६):
घटना: १९ वर्षांच्या शिवाजी महाराजांनी तोरणा किल्ला जिंकला.
योद्ध्याचे लक्षण: धाडस, रणकौशल्य आणि नेतृत्वगुण.
२. अफझल खानाचा वध (१६५९):
घटना: अफझल खानाने शिवाजी महाराजांना ठार मारण्याची योजना आखली, पण शिवाजी महाराजांनी स्वत:चे रक्षण करत खानाचा वध केला.
योद्ध्याचे लक्षण: शौर्य, चातुर्य आणि स्व-संरक्षण.
३. सुरतची लूट (१६६४):
घटना: शिवाजी महाराजांनी सुरत शहरावर हल्ला करून मोगलांना मोठे नुकसान केले.
योद्ध्याचे लक्षण: रणकौशल्य, गनिमी कावा आणि धाडस.
४. आग्र्याची घटना (१६६६):
घटना: औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांना आग्र्याला बोलावले आणि तेथे त्यांना अटक केले. पण शिवाजी महाराजांनी धूर्ततेने तेथून पळ काढला.
योद्ध्याचे लक्षण: धैर्य, बुद्धिमत्ता, नियोजन, सहकाऱ्यांचे प्रेम आणि संकटातून मार्ग काढण्याची क्षमता.
५. राज्याभिषेक (१६७४):
घटना: शिवाजी महाराजांना छत्रपती पदवी देण्यात आली.
योद्ध्याचे लक्षण: नेतृत्व, प्रजाहितदक्षता आणि आध्यात्मिकता, माझ्या सर्वमान्यतेनंतर माझ्या अनुयायी मध्ये वाद नको
शिवाजी महाराज हे केवळ एक योद्धे नव्हते, तर ते एक आदर्श राजे, नेते आणि धर्मपरायण व्यक्ती होते. त्यांच्या जीवनातील घटना आणि कृती योद्ध्याच्या सर्व शुभ लक्षणांचे प्रतिबिंब आहेत. त्यामुळेच ते इतिहासात अमर झाले आहेत.
शिवाजी महाराज आणि अफझल खानचा पराभव: एक रणनीतिक विश्लेषण
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि विजापुरचा सरदार अफझल खान यांच्यातील ऐतिहासिक संघर्ष (१० नोव्हेंबर १६५९) हे केवळ एक युद्ध नव्हते, तर एक मानसिक आणि रणनीतिक चतुराईचे उत्कृष्ट उदाहरण होते. या संपूर्ण प्रकरणातील महत्त्वाचे टप्पे खालीलप्रमाणे:
१. पार्श्वभूमी: अफझल खानची मोहीम
बीजापुरचा सुलतान आदिलशहा याने स्वराज्यावर चढाई करण्यासाठी अफझल खानला पाठवले.
खानने १२,००० सैन्यासह दक्षिणेकडे कूच केली आणि वाई, ताळेगाव प्रदेश जाळून टाकला.
त्याने शिवाजीमहाराजांना भेटण्यासाठी "तहाच्या" बहाण्याने बोलावले.
२. शिवाजी महाराजांची पूर्वतयारी
a) गुप्तहेर यंत्रणा:
शिवाजी महाराजांनी आपल्या गुप्तहेरांद्वारे अफझल खानच्या मनसुब्याची माहिती गोळा केली.
खानच्या मनोवृत्तीबद्दल (अहंकार, क्रूरता) आणि त्याच्या सैन्याच्या ताकदीबद्दल अचूक माहिती मिळवली.
b) रणनीतिक निवड:
थेट मैदानी लढाई टाळण्याचा निर्णय घेतला.
डोंगरी प्रदेशातील प्रतापगड किल्ला हे युद्धक्षेत्र म्हणून निवडले.
c) सैन्य तैनाती:
छापामार सैन्य: किल्ल्याभोवतीच्या जंगलात लपवून ठेवले.
गनिमी कावा: झपाट्याने हल्ला करून माघार घेण्याची रणनीती आखली.
३. तहाचे नाटक आणि अटी
अफझल खानने भेटीच्या निमित्ताने शिवाजी महाराजांना ठार मारण्याची योजना आखली.
शिवाजी महाराजांनी सूट घालून भेटीसाठी “वाघनखे” आणि "कट्यार" लपवून नेली.
भेटीच्या अटी म्हणून प्रत्येकाकडे केवळ १०-१२ अंगरक्षकांना परवानगी देण्यात आली.
४. विश्वासघात आणि दगाफटका
भेटीच्या वेळी अफझल खानने आलिंगन देताना छुप्या खंजराने शिवाजी महाराजांवर हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला.
शिवाजी महाराज सज्ज होते; त्यांनी बागडोवच्या मदतीने खानच्या पोटात जखम केली.
त्यानंतर शंभाजी कावजी या अंगरक्षकाने खानचा शिरच्छेद केला.
५. गनिमी कावा युद्ध आणि शत्रूचा पराभव
अफझल खान मारल्यानंतर शिवाजी महाराजांनी तोफेचा गोळा दागला (पूर्वनियोजित संकेत).
हा संकेत ऐकताच लपलेले मराठा सैन्य जंगलातून बाहेर पडले.
मराठ्यांनी "गनिमी कावा" पद्धतीने हल्ला करून बीजापुरी सैन्याला गर्दीतच तुटपुंज्यावर नेले.
दिशाहीन झालेले सैन्य पूर्णपणे विस्कळीत झाले.
६. अगणित संपत्तीचे संपादन
मराठ्यांना मोठ्या प्रमाणात लूट मिळाली:
हत्ती, घोडे, शस्त्रे: अफझल खानच्या सैन्याची संपूर्ण सामुग्री.
सोन्याची नाणी, दागिने: खानच्या खासगी खजिन्यातील मोल्याची वस्तू.
तोफखाना: मोठ्या प्रमाणातील तोफा आणि बारूद.
ही संपत्ती स्वराज्याच्या सैन्यबळ आणि अर्थव्यवस्थेसाठी मोलाची ठरली.
७. यशाची रणनीतिक कारणे
१. माहितीची श्रेष्ठता: गुप्तहेर यंत्रणेद्वारे शत्रूच्या मनोवृत्तीचे योग्य अंदाज.
२. निवडलेले रणक्षेत्र: डोंगरी प्रदेशात लढाई देऊन शत्रूची ताकद कमी केली.
३. मानसिक युद्ध: शत्रूच्या अहंकाराचा फायदा घेऊन त्याला आपल्या अवस्थेत ओढले.
४. गनिमी कावा: पारंपरिक युद्धापेक्षा छापेल्या हल्ल्याचा परिणामकारक वापर.
प्रतापगडची लढाई ही रणनीतीचा विजय होती. शिवाजी महाराजांनी केवळ शारीरिक शक्तीने नव्हे, तर बुद्धिमत्तेने एका बलाढ्य शत्रूचा पराभव केला. या विजयाने:
मराठ्यांच मनोबल वाढल.
स्वराज्याची प्रतिष्ठा वाढली.
भविष्यातील मोहिमांसाठी आर्थिक साधने मिळाली.
डोंगरी प्रदेशातील मराठा सत्तेचा पाया अधिक दृढ झाला.
ही घटना सिद्ध करते की योग्य नियोजन, धाडस आणि चातुर्य असल्यास छोट्याशा सैन्यानेही मोठ्या साम्राज्याविरुद्ध यश मिळवता येते.
पन्हाळा किल्ल्याच्या वेढ्यातून विद्यार्थ्यांसाठी शिकण्याचे धडे
१. संकटकाळात धैर्य राखणे
घटना: शिवाजी महाराज आणि त्यांचे सैन्य किल्ल्यात अडकले होते, अन्नधान्य संपुष्टात आले होते, तरीही त्यांनी घाबरून जाण्याऐवजी शांतपणे योजना आखली.
धडा: आयुष्यात अडचणी येतात, पण घाबरण्याऐवजी शांत राहून उपाययोजना शोधणे महत्त्वाचे आहे.
२. योजनाबद्धतेचे महत्त्व
घटना: महाराजांनी रात्री अंधारात एका गुप्त मार्गाने सुटकेची तपशीलवार योजना आखली. त्यांनी प्रत्येक सैनिकाची भूमिका निश्चित केली.
धडा: कोणत्याही कामाची योजना आधीच आखल्यास यश मिळण्याची शक्यता वाढते. अभ्यास, प्रकल्प किंवा लक्ष्यांसाठी योजनाबद्ध पध्दतीने काम करावे.
३. स्थानिक ज्ञानाचा फायदा
घटना: महाराजांना डोंगराळ प्रदेशाची सविस्तर माहिती होती. त्यांनी याचा फायदा घेऊन गुप्त मार्ग शोधला.
धडा: आपल्या सभोवतालच्या वातावरणाचे (शाळा, समाज, तंत्रज्ञान) ज्ञान घेणे आणि त्याचा योग्य वेळी उपयोग करणे.
४. नेतृत्वगुण विकसित करणे
घटना: महाराजांनी स्वतः पुढाकार घेऊन सैन्याचे नेतृत्व केले. त्यांनी सैनिकांना प्रोत्साहित केले आणि धैर्य दिले.
धडा: गटप्रकल्प, स्पर्धा किंवा दैनंदिन जीवनात इतरांना प्रेरित करणे, त्यांना एकत्र आणणे हे नेतृत्वगुणाचे लक्षण आहे.
५. संसाधनांचा हुशारीने वापर
घटना: अन्नधान्य कमी झाले तरीही त्याचा व्यवस्थापन करून टिकाव धरणे.
धडा: वेळ, पैसा किंवा इतर संसाधने मर्यादित असली, तरी त्याचा विवेकपूर्ण वापर करणे शिकावे.
६. अडचणीतून शिकणे
घटना: या वेढ्यातून सुटल्यानंतर महाराजांनी किल्ल्याची सुरक्षा अधिक बळकट केली.
धडा: अयशस्वीता किंवा अडचणी ही शिकण्याची संधी आहे. त्यातून धडा घेऊन पुढच्या वेळी सुधारणा करावी.
७. सहकार्य आणि टीमवर्क
घटना: सर्व सैनिकांनी एकमेकांसोबत काम केले, म्हणूनच सुटका शक्य झाली.
धडा: मोठी कामे एकट्याने करणे अशक्य असते. इतरांबरोबर सहकार्य करून उद्दिष्ट साध्य करावे.
विद्यार्थ्यांसाठी व्यावहारिक उपयोग:
१. अभ्यासात: परीक्षेच्या काळात योजनाबद्ध अभ्यास करणे.
२. जीवनात: अडचणी येण्यासाठी मानसिकदृष्ट्या तयार राहणे.
३. समाजात: इतरांशी सहकार्य करून समस्या सोडवणे.
ही ऐतिहासिक घटना विद्यार्थ्यांना शिकवते की धैर्य, योजना, सहकार्य आणि हुशारी यामुळे कोणत्याही संकटावर मात करता येते. शिवाजी महाराजांप्रमाणेच विद्यार्थ्यांनीही आव्हानांचा सामना करण्याची तयारी असावी.
मित्रानो हि गोष्ट कुणालाही माहिती नाही कि शिवरायांच्या दोन मुली या वेढ्यात जेव्हा सिद्दी जोहरला मिळाल्या तेव्हा त्यांचा विवाह विजापूरच्या राजपुत्रांबरोबर लावण्यात आला याची नोंद फक्त इंग्रजी इतिहास कारणांनी केली तसेच आदिलशाही इतिहास ते सांगतो .
शाइस्ता खानविरुद्ध शिवाजी महाराजांची कारवाई (१६६३): विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षण
घटनेचा संक्षिप्त आढावा:
इ.स. १६६३ मध्ये, मोगल सरदार शाइस्ता खान (औरंगजेबचा मामा) याने मोठ्या सैन्यासह पुण्यावर हल्ला करून शिवाजी महाराजांचा राजवाडा काबीज केला आणि तेथे डेरा ठोकला. एका रात्री, शिवाजी महाराजांनी एका धाडसी छापामार हल्ल्यात शाइस्ता खानावर हल्ला केला, त्याची बोटे तोडली आणि त्याला पुणे सोडण्यास भाग पाडले.
विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षणाचे मुद्दे:
१. अडचणीत धैर्य राखणे
घटना: शाइस्ता खानाचे मोठे सैन्य आणि संसाधन होते, तरीही शिवाजी महाराजांनी घाबरून शरण आणण्याऐवजी धाडसीपणे हल्ला केला.
शिक्षण: आयुष्यातील अडचणी (अभ्यासातील अडचण, स्पर्धा, कौटुंबिक समस्या) घाबरून सोडवल्या जात नाहीत. धैर्याने आणि हिम्मतीने त्यांचा सामना करावा.
२. योजनाबद्धता आणि स्मार्ट वर्क
घटना: महाराजांनी थेट लढाई देऊन शत्रूशी टक्कर देण्याऐवजी एक अचानक आणि चतुर छापामार हल्ला रचला. त्यांनी शत्रूच्या कमकुवत बाजू (ओव्हरकॉन्फिडन्स आणि ढिलाई) चा फायदा घेतला.
शिक्षण: कोणतेही लक्ष्य साध्य करण्यासाठी योजनाबद्ध पध्दतीने आणि हुशारीने काम करावे. जिथे थेट टक्कर देणे शक्य नाही, तिथे चातुर्याने वागावे.
३. नाविन्यपूर्ण विचारसरणी
घटना: महाराजांनी विवाह मिरवणुकीच्या बहाण्याने शत्रूच्या छावणीत प्रवेश केला. यात एक नाविन्यपूर्ण तोडगा दिसून येतो.
शिक्षण: समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी पारंपरिक मार्गांपेक्षा वेगळे आणि सर्जनशील विचार करावेत. अभ्यासात, प्रकल्पात किंवा जीवनात नाविन्याचा वापर करावा.
४. शत्रूच्या कमकुवत बाजू ओळखणे
घटना: शाइस्ता खान स्वत:ला सुरक्षित समजत होता आणि सैन्यात ढिलाई पसरली होती. महाराजांनी याचा फायदा घेतला.
शिक्षण: कोणत्याही समस्येचे निराकरण करण्यासाठी प्रथम त्याची मुळे आणि कमकुवत बाजू ओळखाव्यात. (उदा: परीक्षेतील कमकुवत विषयांवर लक्ष केंद्रित करणे).
५. आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान
घटना: शाइस्ता खानाने महाराजांच्या घरात डेरा ठोकल्यामुळे त्यांचा स्वाभिमान दुखावला होता. त्यांनी त्याचा प्रत्युत्तर दिले.
शिक्षण: आपला स्वाभिमान आणि स्वत:ची किंमत जपणे महत्त्वाचे आहे. कोणीही आपल्या आत्मसन्मानावर आघात करू देऊ नये.
६. वेळेचे योग्य वापर
घटना: हल्ला रात्री झपाट्याने केला, जेव्हा शत्रू निश्चिंत झोपला होता.
शिक्षण: योग्य वेळी केलेले लहानसे पण निर्णायक पाऊल मोठे यश आणू शकते. अभ्यासातील वेळेचे व्यवस्थापन, परीक्षेची तयारी यासाठी हे महत्त्वाचे आहे.
७. परिणामकारकता आणि निर्णायक कृती
घटना: हल्ला अतिशय परिणामकारक होता. केवळ शाइस्ता खानाला जखमी केले नाही, तर त्याला पुणे सोडण्यास भाग पाडले.
शिक्षण: कोणतीही कृती अर्धवट सोडू नये. लक्ष्य गाठण्यासाठी पुरेसे आणि निर्णायक पाऊल उचलावे.
विद्यार्थ्यांसाठी उपयोग:
अभ्यासात: अडचणीच्या विषयावर धैर्याने काम करणे, योजनाबद्ध अभ्यास करणे.
व्यक्तिमत्त्व विकास: समोर आलेल्या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी आत्मविश्वास वाढवणे.
स्पर्धा परीक्षा: शत्रू (स्पर्धा) च्या कमकुवत बाजू ओळखून तयारी करणे.
दैनंदिन जीवन: समस्यांवर नाविन्यपूर्ण उपाययोजना शोधणे.
ही घटना विद्यार्थ्यांना शिकवते की धैर्य, योजना, चातुर्य आणि निर्णायक कृती यामुळे कोणत्याही शक्तिशाली शत्रूवर (किंवा अडचणीवर) मात करता येते. शिवाजी महाराजांप्रमाणेच, विद्यार्थ्यांनीही आव्हानांचा सामना करण्यासाठी मनाची तयारी ठेवावी.
शिवाजी महाराजांनी सुरत शहर लुटले
शिवाजी महाराजांनी सुरत शहरावर दोन वेळा (इ.स. १६६४ आणि इ.स. १६७०) लूट केली. यामागील मुख्य कारणे आणि संदर्भ खालीलप्रमाणे होते:
१. आर्थिक बल मिळवणे
मोगलांवरील आर्थिक प्रहार : मोगल साम्राज्याविरुद्ध चालविलेल्या लढायांमुळे स्वराज्याचा खजिना रिकामा झाला होता. सुरत हे मोगलांचे एक प्रमुख व्यापारी केंद्र होते, जेथे समृद्ध व्यापारी, विदेशी व्यापारी (पोर्तुगीज, इंग्रज, डच) आणि मोठ्या प्रमाणात संपत्ती होती.
सैन्यासाठी निधी: लढाया चालवण्यासाठी, सैन्य बांधण्यासाठी आणि किल्ले बांधण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात निधीची आवश्यकता होती. सुरतची लूट हा त्यासाठी एक वेगवान आणि परिणामकारक मार्ग होता.
२. मोगलांना आर्थिक आणि मानसिक धक्का देणे
मोगल प्रतिष्ठेस धक्का: सुरत हे मोगल साम्राज्याचे आर्थिक राजधानीप्रमाणे महत्त्वाचे शहर होते. त्यावर हल्ला केल्याने औरंगजेब आणि मोगल प्रशासनाची नाकेउंची करण्यात यश मिळाले.
मोगल सैन्याचे लक्ष वेधणे: मोगल सैन्य दक्षिणेकडे (स्वराज्यावर) चढाई करण्यासाठी गुंतलेले होते. सुरतसारख्या उत्तर भागात हल्ला केल्याने त्यांचे लक्ष विभागले गेले आणि दबाव कमी झाला.
३. मोगल अत्याचारांचा बदला
शाइस्ता खानाचा अत्याचार: मोगल सरदार शाइस्ता खानाने पुणे प्रदेशात मोठ्या प्रमाणात लूटमार, हिंसा आणि अत्याचार केले होते. शिवाजी महाराजांनी याचा बदला म्हणून सुरतची लूट केली.
४. राजकीय संदेश
स्वराज्याची शक्ती प्रदर्शन: सुरतवर हल्ला करून शिवाजी महाराजांनी दाखवून दिले की त्यांची सैन्यशक्ती इतकी प्रबळ आहे की ते मोगल साम्राज्याच्या हृदयस्थानी (व्यापारी राजधानी) हल्ला करू शकते.
स्थानिक राज्यांना उत्तेजन: मोगलांविरुद्ध लढणाऱ्या इतर छोट्या राज्यांना हे एक प्रेरणादायी संदेश होता.
५. लूटीचे स्वरूप
लक्ष्यनिष्ठ लूट: लूटीचा मुख्य फोकस मोगल सरकारी खजिना, श्रीमंत व्यापाऱ्यांची मालमत्ता आणि मोगल सैन्याचे साधने यावर होता.
सामान्य जनतेवर हल्ला नाही: ऐतिहासिक दस्तऐवजांनुसार, शिवाजी महाराजांनी सामान्य नागरिकांवर हल्ला करण्यास मनाई केली होती. त्यांनी फक्त श्रीमंत व्यापाऱ्यांकडून "चौथ" (कर) गोळा केला.
धार्मिक सहिष्णुता: मशिदी, देवळे किंवा धार्मिक ठिकाणांवर हल्ला करण्यास मनाई होती.
ऐतिहासिक परिणाम: आर्थिक फायदा: स्वराज्याच्या खजिन्यात मोठ्या प्रमाणात संपत्ती आली, ज्याचा उपयोग सैन्य विस्तार आणि किल्ले बांधण्यासाठी झाला.
मोगलांवर दबाव: औरंगजेबाला दक्षिणेकडील मोहीम थांबवून सुरतचे संरक्षण करण्यास भाग पाडले.
अंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया: युरोपियन व्यापाऱ्यांना (इंग्रज, डच) स्वराज्याची शक्ती कळाली आणि त्यांनी महाराजांशी व्यापार करण्यासाठी संबंध प्रस्थापित केले.
सुरतची लूट ही केवळ एक लूट नव्हती, तर एक रणनीतिक आणि राजकीय हल्ला होता. त्यामागे आर्थिक गरज, मोगलांवरील प्रतिकार आणि बदल्याची भावना होती. शिवाजी महाराजांनी ही कारवाई योजनाबद्धपणे केली, ज्यामुळे स्वराज्याला मोठा आर्थिक फायदा झाला आणि मोगल साम्राज्याला मानसिक धक्का बसला.
राजा जयसिंह आणि पुरंदर तह
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी इ.स. १६६५ मध्ये मोगल सरदार राजा जयसिंह यांच्याशी 'पुरंदरचा तह' केला. हा तह करण्याचे ऐतिहासिक कारणे खालीलप्रमाणे होती:
१. मोगलांची प्रचंड सैन्यशक्ती
पार्श्वभूमी: औरंगजेबाने राजा जयसिंह यांच्या नेतृत्वाखाली शिवाजी महाराजांवर चढाई करण्यासाठी १,००,००० सैनिकांची विशाल फौज पाठवली होती.
शिवाजी महाराजांची स्थिती: त्यावेळी शिवाजी महाराजांच्या सैन्याची संख्या केवळ २०,०००-३०,००० होती. मोगल सैन्याशी थेट आमनेसामने लढाई देणे अशक्य होते.
रणनीतिक गरज: थेट लढाईतून नुकसान टाळण्यासाठी आणि आपले सैन्य वाचवण्यासाठी तह हा एकमेव पर्याय शिल्लक होता.
२. किल्ल्यांचा हस्तगत होण्याची भीती
मोगलांची चढाई: राजा जयसिंह यांनी पुणे, चाकण परिसरावर हल्ला केला आणि पुरंदर किल्ल्यावर वेढा घातला. हा किल्ला रायगडाच्या रक्षणासाठी अतिशय महत्त्वाचा होता.
मुरारबाजीचा बलिदान: पुरंदर किल्ल्याच्या रक्षणासाठी शिवाजी महाराजांचे वीर सरदार मुरारबाजी देशपांडे यांनी पराक्रम केला आणि बलिदान दिले. किल्ला हातातून जाण्याची शक्यता निर्माण झाली.
मोलाचे किल्ले वाचवणे: पुरंदर सारखे रणनीतिकदृष्ट्या महत्त्वाचे किल्ले हस्तगत होण्यापासून वाचवणे गरजेचे होते.
३. काळाची गरज
रणनीतिक विश्रांती: शिवाजी महाराजांना समजले की सध्या मोगल सैन्य अतिशय बलवान आहे. त्यांच्याशी लढाई देण्यापेक्षा वेळ मिळवणे आणि भविष्यात पुन्हा शक्ती गोळा करणे शहाणपणाचे होते.
पुनर्घटना: तहामुळे त्यांना आपले सैन्य पुन्हा संघटित करणे, नवीन सैनिक भरती करणे आणि पुढील रणनीती आखणे यासाठी वेळ मिळाला.
४. तहाच्या अटी
शिवाजी महाराजांना काही अटी मान्य कराव्या लागल्या, पण त्यामुळे मोठे नुकसान टाळता आले:
२३ किल्ले मोगलांना द्यावे लागले. (पण रायगड, रोहिडा, पुरंदर सारखे १२ मोलाचे किल्ले त्यांनी स्वतःकडे ठेवले)
शिवाजी महाराजांनी औरंगजेबचे वजिरी म्हणून काम करणे मान्य केले.
त्यांच्या मुला संभाजी महाराजांना मोगल दरबारात ५००० हजारी मनसबदार म्हणून नियुक्त केले गेले.
५. औरंगजेबाने केलेली फसवणूक आणि पुनरुत्थान
फसवणूक: औरंगजेबने शिवाजी महाराजांना आग्र्याला बोलावले. तेथे त्यांना अटक करून त्यांचा अपमान केला. ही फसवणूक झाल्यानंतर शिवाजी महाराजांना तहाचा निरुपयोगीपणा कळला.
पुनरुत्थान: आग्र्यामधून सूटका झाल्यावर शिवाजी महाराजांनी पुन्हा स्वराज्याचा विस्तार सुरू केला आणि ४ वर्षांनंतर (१६७० मध्ये) मोगलांकडून सर्व किल्ले परत मिळवले.
शिवाजी महाराजांनी हा तह केवळ रणनीतिक आवश्यकता म्हणून केला. त्यांना माहिती होते की:
सध्या पराभव टाळणे गरजेचे आहे.
भविष्यात लढण्यासाठी शक्ती साठवणे महत्त्वाचे आहे.
वेळ मिळाल्यास त्यांना मोगलांवर परतून हल्ला करता येईल.
ही एक रणनीतिक माघार होती, पराभव नव्हता. त्यांच्या या हुशार निर्णयामुळेच ते भविष्यात मोगल साम्राज्याविरुद्ध यशस्वी झाले.
औरंगजेबाच्या कैदेतून शिवाजी महाराजांची सुटका: बुद्धिमत्तेचे अप्रतिम उदाहरण
इ.स. १६६६ मध्ये आग्र्याच्या कैदेतून शिवाजी महाराजांनी केलेली सुटका ही केवळ एक भाग्यवादी घटना नव्हे, तर त्यांच्या असाधारण बुद्धिमत्ता, धाडस, योजनाबद्धता आणि मानसिक ताकदीचे एक अद्भुत उदाहरण आहे. ही घटना त्यांच्या बुद्धिमत्तेची कशी प्रभावीपणे साक्ष देते, ते खालील मुद्द्यांद्वारे स्पष्ट होते:
१. संकटात शांतता राखणे
पार्श्वभूमी: औरंगजेबाने "मनसबदारी"च्या बहाण्याने शिवाजी महाराजांना आग्र्याला बोलावले आणि त्यांना नजरकैदेत ठेवले. अनेक इतिहासकारांनुसार, त्यांना ठार मारण्याची योजना होती.
बुद्धिमत्तेची झलक: अशा जीवितघातकी परिस्थितीतही महाराजांनी घाबरण्याऐवजी शांतपणे आपल्या सुटकेची योजना आखण्यास सुरुवात केली. त्यांनी "मनास शांत ठेवून बुद्धीने काम घेणे" या तत्त्वाचे उत्तम पालन केले.
२. शत्रूच्या मानसिकतेचे विश्लेषण
औरंगजेबची मानसिकता: औरंगजेब हा अत्यंत शंकासिद्ध, क्रूर आणि धार्मिक कट्टर होता. महाराजांनी याचा अभ्यास करून त्याला फसवण्याची योजना आखली.
बुद्धिमत्तेची झलक: त्यांनी आपल्याला आजारी स्थितीत दाखवले. नियमितपणे वैद्यांना बोलावले, औषधे घेतली आणि आरोग्य खालावल्याचे नाटक केले. यामुळे मोगल रक्षकांमध्ये शिथिलता निर्माण झाली.
३. योजनाबद्ध सुटकेची तयारी
मोठ्या प्रमाणात फळभाज्या मागवणे: महाराजांनी आपल्या अंगरक्षकांसह सुटण्यासाठी एक युक्ती शोधली. त्यांनी मोठ्या प्रमाणात फळे आणि भाज्यांची मागणी केली. ही फळे-भाजी मोठ्या टोपल्यांमध्ये आणली जात होती.
बुद्धिमत्तेची झलक: काही दिवसांनी, त्यांनी रिकामे टोपले बाहेर पाठवण्यास सुरुवात केली. मोगल रक्षकांना सवय निर्माण झाल्यावर, एका दिवशी शिवाजी महाराज आणि त्यांचा मुलगा संभाजी हे दोघे त्या टोपल्यांमध्ये लपून बाहेर पडले.
४. वेळ आणि संधीचे योग्य वापर
धार्मिक सणाचा फायदा: काही इतिहासकारांच्या मते, ही सुटका रामनवमी किंवा अन्य सणाच्या दिवशी झाली, जेव्हा मोगल रक्षक कमी सतर्क होते.
बुद्धिमत्तेची झलक: योग्य वेळी सुटकेचा प्रयत्न केल्याने यश मिळण्याची शक्यता वाढते. महाराजांनी हा मानसिकदृष्ट्या निवडलेला होता.
५. स्थानिक मदत आणि गुप्तहेर यंत्रणा
गुप्तहेरांची भूमिका: महाराजांच्या गुप्तहेर यंत्रणेने आग्र्यामधील मार्ग, रक्षकांच्या बदलाची वेळ, आणि सुरक्षेतील अंतर याची माहिती गोळा केली.
बुद्धिमत्तेची झलक: बाहेरच्या जगाशी संपर्क नसतानाही, गुप्तहेरांद्वारे माहिती मिळवणे आणि तिचा वापर करणे हे त्यांच्या बुद्धिमत्तेचे प्रतीक आहे.
६. दीर्घकालीन योजना
परत येण्याची योजना: सुटकेनंतर महाराजांनी लगेच स्वराज्याकडे प्रयाण केले नाही, तर ते काही काळ अज्ञातवासात राहिले. यामुळे मोगल सैन्याचा पाठलाग टाळता आला.
बुद्धिमत्तेची झलक: केवळ सुटका करून भागत नाही, तर सुरक्षितपणे मोकळे व्हायचे हे महत्त्वाचे आहे, हे त्यांनी दाखवून दिले.
७. मोगलांची मानसिकता बदलणे
"शेतातल्या सापाची" कथा: औरंगजेबने शिवाजी महाराजांना "शेतातला साप" म्हटले होते. ही सुटका औरंगजेबच्या मानसिकतेवर मोठा धक्का होता.
बुद्धिमत्तेची झलक: शत्रूला हे दाखवून दिले की शिवाजी केवळ युद्धातच नव्हे, तर बुद्धीनेही अजिंक्य आहेत.
विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षण:
शांत राहा, घाबरू नका: संकटकाळात घाबरण्याऐवजी शांत राहून उपाय शोधा.
योजना आखा: कोणत्याही कामासाठी तपशीलवार योजना आखणे गरजेचे आहे.
वेळेचा अचूक वापर: योग्य वेळी केलेली कृती यशाची शक्यता वाढवते.
माहितीचे महत्त्व: माहिती ही शक्ती आहे. ती गोळा करा आणि तिचा हुशारीने वापर करा.
आग्र्याच्या कैदेतून सुटका ही बुद्धिमत्तेची शिवाजी महाराजांवर एक अमर विजय आहे. त्यांनी दाखवून दिले की, शारीरिक शक्तीपेक्षा बुद्धिमत्ता आणि धाडस हेच खरे शस्त्र आहे. ही घटना विद्यार्थ्यांसाठी एक प्रेरणास्थान आहे की, कोणत्याही अडचणीवर मात करण्यासाठी बुद्धिमत्तेचा वापर करावा.
शिवाजी महाराज आणि समुद्रकिल्ले: जलयुद्ध नीतीचे अद्भुत दर्शन
छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ जमिनीवरचे योद्धे नव्हते, तर त्यांना समुद्राचे महत्त्व उमगलेले होते. त्यांनी कोकणच्या किनाऱ्यावर अनेक समुद्रकिल्ले बांधले किंवा जिंकले, ज्यात सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, पद्मदुर्ग, सुवर्णदुर्ग, खंडेरी इत्यादी प्रमुख होते. हे किल्ले त्यांच्या दूरदृष्टीचे आणि जलनीतीचे प्रतीक आहेत.
१. समुद्रकिल्ल्यांचे उद्देश
a) सामरिक सुरक्षा:
शत्रूच्या जहाजांवर नियंत्रण ठेवणे.
स्वराज्याच्या किनाऱ्याचे संरक्षण करणे.
पश्चिम घाट आणि अरबी समुद्रावर नजर ठेवणे.
b) आर्थिक महत्त्व:
समुद्रमार्गे होणाऱ्या व्यापारावर नियंत्रण.
परकीय व्यापाऱ्यांकडून "चौथ" आणि "सरदेशमुखी" कर गोळा करणे.
स्वराज्याच्या आर्थिक सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाचे.
c) नौदलाचा पाया:
किल्ले हे नौदलाची तळाठाणे होती.
जहाजे दुरुस्त करणे, सैनिकांसाठी निवारा आणि शस्त्रास्त्र साठवणूक.
२. प्रमुख समुद्रकिल्ले आणि त्यांचे वैशिष्ट्य
a) सिंधुदुर्ग (मालवण जिल्हा):
बांधणी: इ.स. १६६४-६७ मध्ये बांधला.
वैशिष्ट्य: हा किल्ला समुद्रात बांधला गेला आहे. भरती-ओहोटीच्या वेळी तो वेगळा दिसतो.
सामरिक महत्त्व: येथून अरबी समुद्रावर नजर ठेवता येते.
b) विजयदुर्ग (सिंधुदुर्ग जिल्हा):
इतिहास: हा किल्ला शिवाजी महाराजांनी बीजापुरकडून जिंकला.
वैशिष्ट्य: याला "कनाशेरीचा किल्ला" म्हणतात. तो एका बेटावर बांधला आहे.
सामरिक महत्त्व: येथून पोर्तुगीज आणि सिद्दी जहाजांवर नियंत्रण ठेवले जाई.
c) खंडेरी आणि अंडेरी (मुंबईजवळ):
वैशिष्ट्य: हे दोन किल्ले एकमेकांच्या समोर आहेत.
सामरिक महत्त्व: मुंबईच्या खाडीवर नियंत्रण ठेवणे.
३. जलयुद्ध नीतीचे तत्त्वज्ञान
शिवाजी महाराजांनी समुद्रकिल्ल्यांद्वारे जी जलनीती राबवली, त्याची तत्त्वे खालीलप्रमाणे होती:
a) "जलदुर्ग" संकल्पना:
किल्ले बांधताना नैसर्गिक भूगोलाचा फायदा घेणे (उदा., बेटे, खाड्या, डोंगर).
भरती-ओहोटीचा विचार करून किल्ल्याची रचना.
b) नौदलाची स्वतंत्रता:
शिवाजी महाराजांनी स्वतंत्र "मराठा नौदल" स्थापन केले.
त्यासाठी आदिलशाही आणि पोर्तुगीज नौदलातील अनुभवी सैनिकांना नियुक्त केले.
c) समुद्रावरचे आर्थिक नियंत्रण:
समुद्रमार्गे होणाऱ्या व्यापारावर नियंत्रण मिळवून स्वराज्याचा खजिना भरणे.
परकीय शक्तींना (पोर्तुगीज, इंग्रज, डच) चेक आणि बॅलन्स करणे.
४. ऐतिहासिक परिणाम
मराठा नौदलाचा उदय: शिवाजी महाराजांनी मराठा नौदलाचा पाया घातला, जे पुढे कान्होजी आंग्रे सारख्या सेनापतींनी परिपक्व केले.
परकीय शक्तींना आव्हान: या किल्ल्यांमुळे पोर्तुगीज, सिद्दी आणि इंग्रजांना कोकणच्या किनाऱ्यावर दाद द्यावी लागली.
सांस्कृतिक वारसा: हे किल्ले आजही मराठ्यांच्या इतिहासाची साक्ष देतात आणि पर्यटनासाठी महत्त्वाचे ठिकाणे आहेत.
५. विद्यार्थ्यांसाठी शिक्षण
दूरदृष्टी: शिवाजी महाराजांनी केवळ जमिनीवरच नव्हे, तर समुद्रावरही आपले साम्राज्य वाढवण्याची दूरदृष्टी दाखवली.
नाविन्य: नवीन तंत्रज्ञान (जहाजबांधणी, तोफा) शिकण्यासाठी तयार असणे.
सामरिक विचार: भूगोलाचा सामरिकदृष्ट्या उपयोग करणे.
शिवाजी महाराजांची समुद्रकिल्ले आणि जलनीती ही केवळ इतिहासातील एक घटना नाही, तर रणनीती, दूरदृष्टी आणि नाविन्याचे अद्भुत उदाहरण आहे. त्यांनी दाखवून दिले की, समुद्र हा केवळ पाणी नाही, तर शक्ती आणि संपत्तीचा स्रोत आहे.
शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकामागील उद्देश
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ६ जून १६७४ रोजी रायगडावर भव्य राज्याभिषेक करून 'छत्रपती' पद धारण केले. ही केवळ एक औपचारिकता नव्हती, तर एक खोल आणि बहुआयामी राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक उद्देश होता. त्यामागील प्रमुख उद्देश खालीलप्रमाणे होते:
१. स्वराज्याची राजकीय वैधता
सार्वभौमत्व प्रस्थापित करणे: राज्याभिषेकाद्वारे स्वराज्य हे एक स्वतंत्र, संपूर्ण सार्वभौम राज्य आहे हे जगापुढे प्रस्थापित केले.
मोगल-बीजापुरच्या अधिपत्यास नकार: औरंगजेब आणि आदिलशहा यांच्या अधिकारास नकार देऊन, स्वराज्य हे त्यांच्या अधिपत्याखाली नसलेले स्वतंत्र राज्य आहे हे स्पष्ट केले.
२. धार्मिक आणि सांस्कृतिक अधिकार
हिंदू राज्यसत्तेचे पुनरुज्जीवन: विजयनगर सम्राज्यानंतर दक्षिणेत पहिल्यांदा एक हिंदू सार्वभौम सम्राटाची स्थापना करणे.
धर्माचे रक्षण: इस्लामी सत्तेच्या पसरत्या प्रभावास मध्ये हिंदू धर्म, संस्कृती आणि परंपरेचे रक्षण करण्याचा संदेश देणे.
प्रजेचा विश्वास: प्रजेमध्ये एक नैतिक आणि धार्मिक आत्मविश्वास निर्माण करणे.
३. आंतरराष्ट्रीय मान्यता
परदेशी शक्तींशी समान संबंध: राज्याभिषेकानंतर, इंग्रज, पोर्तुगीज, फ्रेंच आणि डच यांसारख्या युरोपियन शक्तींशी समान पातळीवर राजनैतिक आणि व्यापारी करार करणे शक्य झाले.
सार्वभौमत्वाची जाहिरात: ही एक अशी जाहिरात होती की आता कोणत्याही परदेशी शक्तीला स्वराज्याशी व्यवहार करताना एका स्वतंत्र राज्याशीच व्यवहार करायचा आहे.
४. आंतरिक एकता आणि प्रशासकीय सुव्यवस्था
सरदार-मावळ्यांमध्ये एकता: सर्व सरदार, मावळे आणि प्रजा एका केंद्रीय सत्तेखाली एकत्र आणणे.
प्रशासकीय अधिकार: 'छत्रपती' ही पदवी धारण केल्याने, महाराजांना नवीन कायदे, करप्रणाली आणि प्रशासनिक सुधारणा लागू करणे सोपे झाले.
अष्टप्रधान मंडळाची स्थापना: राज्याभिषेकानंतरच केंद्रीय प्रशासनाची एक सुव्यवस्थित संस्था 'अष्टप्रधान मंडळ' स्थापन करणे शक्य झाले.
५. वैयक्तिक प्रतिष्ठा आणि वारसा
ऐतिहासिक न्याय: शाहाजीराजे भोसले यांसारख्या मराठा सरदारांना मोगल-आदिलशाहीत दुय्यम दर्जा मिळत होता. राज्याभिषेकाद्वारे भोसले घराण्याची प्रतिष्ठा पुनर्स्थापित करणे.
भावी पिढीसाठी आदर्श: एका सुव्यवस्थित राज्याचा वारसा नंतरच्या पिढीसाठी सोडणे.
६. मानसिक युद्ध आणि प्रतीकात्मकता (Psychological Warfare & Symbolism)
मोगलांना मानसिक धक्का: औरंगजेबसारख्या शक्तिशाली सम्राटाच्या विरोधात एक हिंदू सम्राटाचा उदय हा एक मोठा मानसिक धक्का होता.
प्रतीकात्मक महत्त्व: छत्र, मुकुट, झेंडा, आसन, आणि भव्य समारंभ यांद्वारे सत्तेचे प्रतीकात्मक प्रदर्शन करणे.
शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक हा केवळ एक भव्य समारंभ नव्हता, तर एक सुविचारित राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक उद्देश होता. त्यामुळे:
स्वराज्याला आंतरराष्ट्रीय मान्यता मिळाली.
मराठ्यांमध्ये आत्मविश्वास आणि अभिमान निर्माण झाला.
एक सुव्यवस्थित प्रशासन उभारणे शक्य झाले.
भविष्यातील मराठा साम्राज्याचा पाया घातला गेला.
ही घटना सिद्ध करते की शिवाजी महाराज केवळ एक योद्धे नव्हते, तर एक दूरदर्शी राज्यकर्ते होते, ज्यांनी केवळ लढाया जिंकल्या नाहीत, तर एक शाश्वत आणि सार्वभौम राज्याची स्थापना केली.
शिवाजी महाराजांची अर्थव्यवस्था: एक समृद्ध आणि स्वावलंबी आर्थिक मॉडेल
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी केवळ एक विस्तृत साम्राज्यच उभे केले नाही, तर एक स्वावलंबी, सुव्यवस्थित आणि समृद्ध अर्थव्यवस्था देखील निर्माण केली. त्यांच्या आर्थिक धोरणामागे "स्वराज्य" ची संकल्पना होती, ज्यामध्ये प्रजेचे कल्याण आणि राज्याची आर्थिक सुरक्षा हे मुख्य उद्दिष्ट होते.
१. करप्रणाली
शिवाजी महाराजांनी एक व्यवस्थित आणि न्याय्य करप्रणाली राबवली, ज्यामुळे प्रजेवर अन्याय्य करभार न होता राज्याचे उत्पन्न सुनिश्चित होते.
प्रमुख कर:
चौथ: हा मुख्यत्वे संरक्षण कर होता. शेतकऱ्यांना शत्रूच्या लूटमारीपासून वाचवण्यासाठी हा कर आकारला जात असे. हा उत्पन्नाच्या १/४ (चौथा) भाग इतका असे.
सरदेशमुखी: हा चौथ्यापेक्षा वेगळा कर होता, जो प्रदेशाच्या सुरक्षिततेसाठी आकारला जात असे.
जकात: व्यापाऱ्यांवर आकारला जाणारा कर. परकीय व्यापाऱ्यांवर हा कर जास्त होता.
जमीन महसूल: शेतकऱ्यांकडून उत्पन्नाच्या ३०-४०% इतका कर आकारला जात असे. पण दुष्काळ किंवा नैसर्गिक आपत्तीच्या वेळी करमाफी दिली जात असे.
करसंकलन पद्धत:
करसंकलनासाठी कमाविसदार नियुक्त केले जात.
कर आकारणीपूर्वी जमिनीचे मोजमाप (पोटदार) करून तिची उत्पादकता ओळखली जात असे.
कोणत्याही प्रकारचे अतिरिक्त कर आकारण्यास मनाई होती.
२. कृषीव्यवस्था
सिंचन सुविधा: शिवाजी महाराजांनी अनेक तलाव, पाझर तलाव आणि कालवे बांधले, ज्यामुळे शेतीचे उत्पादन वाढले.
शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन: शेतकऱ्यांना पिकांची उन्नत बियाणे, शेतीसाठी कर्ज आणि तांत्रिक मदत पुरवली जात असे.
दुष्काळ निर्मूलन: दुष्काळाच्या वेळी राज्य कोषागारातून अन्नधान्य वाटप करण्याची व्यवस्था होती.
३. व्यापार आणि उद्योग
अंतर्गत व्यापार:
स्वराज्यातील मोक्याच्या ठिकाणी बाजारपेठा उभारल्या गेल्या.
मोकासा पद्धत: स्थानिक व्यापाऱ्यांना प्राधान्य दिले जात असे.
बाह्य व्यापार:
समुद्रकिनाऱ्यावरील किल्ले (सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग) यांचा उपयोग व्यापारी जहाजांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी होत असे.
परकीय व्यापाऱ्यांकडून (पोर्तुगीज, इंग्रज, डच) जकात गोळा करण्यात येत असे.
सुटकेची पत्ने: व्यापाऱ्यांना लुटारूंपासून संरक्षण देण्यात येत असे.
उद्योग: तलवार, बंदुका, तोफा बनवण्यासाठी शस्त्रागारे उभारली गेली.
हत्ती, घोडे पाळण्यासाठी खास फार्म तयार केली गेली.
कापड, कागद, लोखंड यासारख्या उद्योगांना प्रोत्साहन दिले गेले.
४. कोषागार व्यवस्था
राज्याचे कोषागार: रायगड, प्रतापगड, सिंहगड सारख्या किल्ल्यांवर कोषागारे होती.
लूटमधील संपत्ती: शत्रूवर केलेल्या यशस्वी मोहिमांमधून मिळालेली संपत्ती कोषागारात भरली जात असे.
खर्चाचे व्यवस्थापन: सैन्य, प्रशासन, जनकल्याण यावर खर्च केला जात असे.
५. जलयुद्धनीती आणि समुद्रव्यापार
मराठा नौदल: शिवाजी महाराजांनी एक शक्तिशाली नौदल तयार केले, ज्यामुळे समुद्रमार्गे होणाऱ्या व्यापारावर नियंत्रण ठेवता आले.
समुद्रकिनाऱ्याचे संरक्षण: सिद्दी, पोर्तुगीज आणि इतर लुटारूंपासून व्यापाऱ्यांचे रक्षण केले गेले.
६. आपत्ती व्यवस्थापन
दुष्काळ निधी: दुष्काळाच्या वेळी शेतकऱ्यांना मदत करण्यासाठी एक स्वतंत्र निधी तयार केला होता.
अन्नसाठा: किल्ल्यांवर अन्नधान्य साठवून ठेवले जात असे, जेणेकरून आपत्तीच्या वेळी ते वापरता येईल.
७. अर्थव्यवस्थेची वैशिष्ट्ये
स्वावलंबन: अर्थव्यवस्था बाह्य सहाय्यावर अवलंबून नव्हती.
प्रजाकेंद्रित: कर आकारणीत प्रजेचे कल्याण लक्षात घेतले जात असे.
लवचिकता: दुष्काळ, युद्ध किंवा इतर आपत्तींच्या वेळी अर्थव्यवस्था टिकवण्याची क्षमता.
विविधीकरण: केवळ शेतीवर अवलंबून न राहता व्यापार, उद्योग आणि समुद्रव्यापारावर भर दिला गेला.
शिवाजी महाराजांनी एक समतोल, न्याय्य आणि स्वावलंबी अर्थव्यवस्था निर्माण केली, ज्यामुळे स्वराज्याची आर्थिक सुरक्षा सुनिश्चित झाली. त्यांच्या आर्थिक धोरणामागे प्रजेचे कल्याण हे मुख्य उद्दिष्ट होते. हा आर्थिक मॉडेल केवळ त्यांच्या काळातीलच नव्हे, तर आजच्या अर्थव्यवस्थेसाठी देखील प्रेरणादायी आहे.
शिवाजी महाराजांच्या सामाजिक सुधारणा: घटनाक्रम आणि परिणाम
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी केवळ एक राज्यच स्थापन केले नाही, तर त्यांनी एक प्रगत आणि समतावादी समाज निर्माण करण्यासाठी अनेक सामाजिक सुधारणा राबवल्या. त्यांच्या या सुधारणा केवळ घोषणापत्रे नव्हत्या, तर त्या व्यवहारात उतरवल्या गेल्या. या सुधारणांचा घटनाक्रम आणि तपशील खालीलप्रमाणे:
१. जातीय समतेचे धोरण
सैन्यात सर्व जातींना संधी: मराठा सैन्यात सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना प्रवेश दिला गेला. उदा., तानाजी मालुसरे (कुनबी), इब्राहिम खान (मुस्लिम), दौलत खान (मुस्लिम).
किल्ल्यांचे संरक्षण: किल्ल्यांच्या संरक्षणासाठी "मावळे" (स्थानिक आदिवासी समुदाय) यांना महत्त्वाची भूमिका दिली.
धार्मिक सहिष्णुता: मुस्लिम सैनिक, अधिकारी आणि विद्वानांना राज्यात सन्मानाने स्थान दिले गेले.
२. महिला सन्मान आणि सुरक्षा
स्त्रीविरोधी अत्याचारास कठोर शिक्षा: सैन्याने जिंकलेल्या प्रदेशातील स्त्रियांवर होणाऱ्या अत्याचारास मृत्युदंड सारखी कठोर शिक्षा होती.
विधवा पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन: ब्राह्मण समुदायातील विधवा स्त्रियांना पुनर्विवाहासाठी आर्थिक मदत देण्यात येत असे.
बालविवाहाविरोधी धोरण: कन्येचे लग्न कमीतकमी १४ वर्षे वयापूर्वी करण्यास मनाई होती.
३. आर्थिक न्याय आणि कृषी सुधारणा
शेतकऱ्यांवरील कर कमी करणे: जमीन महसूल उत्पन्नाच्या ३०-४०% ऐवजी २०% पर्यंत कमी केला.
सिंचन सुविधा: शेतकऱ्यांसाठी तलाव, पाझर तलाव बांधले गेले. उदा., लोणार तलाव (सातारा).
दुष्काळ राहतासाठी अन्नसाठा: किल्ल्यांवर अन्नधान्य साठवून ठेवले जात असे.
४. प्रशासकीय सुधारणा
अष्टप्रधान मंडळ: ८ मंत्र्यांची एक समिती स्थापन करण्यात आली, ज्यामुळे प्रशासन कार्यक्षम झाले.
न्यायव्यवस्था: ग्रामपंचायतींना स्थानिक स्तरावर न्याय देण्याचा अधिकार देण्यात आला.
करसंकलन पद्धत: कर गोळा करताना कमाविसदार यांच्याद्वारे न्याय्य पद्धतीचा अवलंब केला जात असे.
५. शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक सुधारणा
मातृभाषेला प्रोत्साहन: प्रशासन आणि लेखनकामासाठी मराठी भाषेचा वापर केला गेला.
संस्कृत शिक्षण: ब्राह्मण विद्वानांना आश्रय देऊन संस्कृत शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यात आले.
सांस्कृतिक उत्सव: दसरा, दिवाळी, होळी सारखे सण सोडण्यात येत असत.
६. धार्मिक सहिष्णुता
मुस्लिमांना न्याय: मुस्लिम धर्मगुरू, कवी आणि विद्वानांना आदर दिला गेला. उदा., बाबा याकुत (सूफी संत) यांच्या दर्ग्याचे रक्षण केले गेले.
धार्मिक स्थळे: मशिदी, चर्च आणि देवळांवर कोणताही हल्ला करण्यास मनाई होती.
घटनाक्रम :
१६४५: तोरणा किल्ला जिंकल्यानंतर सैन्यात सर्व जातींना संधी देण्याची घोषणा.
१६५९: अफझल खानाचा वध केल्यानंतर स्त्रियांवरील अत्याचारास कठोर शिक्षेचा आदेश.
१६६४: सुरत लुटीनंतर मिळालेल्या संपत्तीतून विधवा पुनर्विवाहासाठी निधी तयार करणे.
१६७०: जमीन महसूल कमी करण्याचा आदेश.
१६७४: राज्याभिषेकानंतर अष्टप्रधान मंडळाची स्थापना.
१६७८: बालविवाहाविरोधी आदेश जारी.
परिणाम :
सामाजिक एकता: सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना एकत्र आणले गेले.
स्त्री सक्षमीकरण: स्त्रियांना सन्मानाने जगण्याची संधी मिळाली.
आर्थिक समृद्धी: शेतकऱ्यांना मिळालेल्या सवलतींमुळे शेती उप्पन्न वाढले.
सांस्कृतिक वैभव: मराठी भाषा आणि संस्कृतीला चालना मिळाली.
विद्यार्थ्यांसाठी धडा:
समता आणि न्याय: शिवाजी महाराजांनी दाखवून दिले की एक समृद्ध राज्यासाठी सामाजिक न्याय आवश्यक आहे.
व्यवहारातील सुधारणा: केवळ घोषणा न करता, त्या प्रत्यक्षात आणल्या पाहिजेत.
लोककेंद्रित शासन: प्रजेचे कल्याण हे शासनाचे मुख्य उद्दिष्ट असावे.
शिवाजी महाराजांच्या सामाजिक सुधारणा ह्या केवळ त्यांच्या काळासाठीच नव्हेत, तर आजच्या समाजासाठी देखील प्रेरणादायी आहेत. त्यांनी केलेल्या सुधारणांमुळेच स्वराज्य केवळ एक राज्य न राहता, एक आदर्श समाज बनले.
शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यांच्या रचनेला का महत्त्व दिले?
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यांच्या बांधकामाला आणि त्यांच्या रचनेला खूप महत्त्व दिले. हे केवळ त्यांच्या सामरिक दूरदृष्टीचेच नव्हे, तर संपूर्ण स्वराज्याच्या सुरक्षेच्या तत्त्वज्ञानाचे प्रतीक होते. त्यांनी किल्ल्यांची रचना महत्त्वाची मानली, कारण:
१. सामरिक सुरक्षा
नैसर्गिक संरक्षण: किल्ले डोंगराळ भागात, नद्यांच्या काठांवर किंवा समुद्रकिनाऱ्यावर बांधले जात. यामुळे शत्रूंसाठी ते पोहोचणे कठीण होते.
सीमा संरक्षण: किल्ले हे सीमेचे रक्षण करणारे "सेंटिनल" होते. उदा., रायगड हा मध्यवर्ती किल्ला होता, तर प्रतापगड सीमेचे रक्षण करत होता.
२. सैन्याची तैनाती आणि नियंत्रण
लष्करी ठाणे: किल्ल्यांमध्ये सैन्य, शस्त्रे, अन्नधान्य आणि इतर सामग्री साठवली जात असे.
दळणवळणाचे केंद्र: किल्ल्यांमधून सैन्याची हालचाल सोपी होती. उदा., राजगड आणि तोरणा यांद्वारे कोकण आणि दख्खनमधील दळणवळण नियंत्रित केले जात असे.
३. आर्थिक सुरक्षा
संपत्तीचा साठा: लढाईत मिळालेली लूट, कर म्हणून मिळालेले धन आणि अन्नधान्य किल्ल्यांवर साठवले जात असे.
दुष्काळ व्यवस्थापन: दुष्काळाच्या वेळी किल्ल्यांवरील अन्नसाठा प्रजेसाठी वापरला जात असे.
४. प्रशासकीय केंद्रे
स्थानिक प्रशासन: किल्ल्यावरुन आजूबाजूच्या प्रदेशाचे प्रशासन चालवले जात असे. हवालदार किंवा किल्लेदार हे प्रशासकीय अधिकारी होते.
न्यायव्यवस्था: लहान प्रकरणांची चौकशी किल्ल्यावरच होत असे.
५. मानसिक आणि प्रतीकात्मक महत्त्व
मनोबल: किल्ले हे स्वराज्याच्या शक्तीचे प्रतीक होते. त्यामुळे सैन्यात आणि प्रजेत आत्मविश्वास निर्माण होत असे.
शत्रूवर मानसिक दबाव: शत्रूंना किल्ल्यांची भीती वाटे. उदा., सिंहगड किंवा पन्हाळगड सारखे किल्ले पाहून शत्रूंचा मनोबल खच्ची होई.
६. किल्ल्यांची रचनेची वैशिष्ट्ये
शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यांच्या रचनेत अनेक सामरिक सुधारणा केल्या:
प्रवेशद्वार (दरवाजे): तुटपुंज्या, वळणदार आणि अरुंद प्रवेशद्वारे, जेणेकरून शत्रू एकावेळी थोड्याच संख्येने येऊ शकेल.
बुरूज: उंच बुरूजांवरुन शत्रूच्या हालचालीवर नजर ठेवली जात असे.
पाण्याची सोय: किल्ल्यावर पाण्याची टाकी, विहिरी बांधल्या जात. उदा., रायगडावर "गंगासागर" तलाव.
गुप्त मार्ग: आपत्कालीन स्थितीत सुटण्यासाठी गुप्त मार्ग असत. उदा., शिवाजी महाराज पन्हाळगडावरुन गुप्त मार्गाने सुटले.
७. किल्ल्यांचे प्रकार
शिवाजी महाराजांनी विविध प्रकारचे किल्ले बांधले किंवा जिंकले:
डोंगरी किल्ले: उदा., रायगड, प्रतापगड, सिंहगड.
समुद्रकिल्ले: उदा., सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, खंडेरी.
भुईकोट किल्ले: उदा., पुरंदर, वसंतगड.
८. ऐतिहासिक उदाहरणे
तोरणा किल्ला (१६४६): हा पहिला किल्ला जो शिवाजी महाराजांनी जिंकला. यानंतर त्यांनी किल्ल्यांचे महत्त्व लक्षात घेऊन त्यांच्या विस्तारास सुरुवात केली.
प्रतापगड (१६५६): अफझल खानाचा पराभव याच किल्ल्यावर झाला.
रायगड (१६७४): राज्याभिषेकाचे ठिकाण आणि राजधानी.
शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यांची रचना महत्त्वाची मानली, कारण:
ते सैन्याचे आधारस्तंभ होते.
ते आर्थिक आणि प्रशासकीय केंद्रे होती.
ते स्वराज्याच्या सुरक्षेचे प्रतीक होते.
त्यांनी शत्रूवर मानसिक दबाव निर्माण केला.
त्यामुळेच, शिवाजी महाराजांनी २८० पेक्षा जास्त किल्ले जिंकले किंवा बांधले. हे किल्ले आजही महाराष्ट्राच्या इतिहासाची साक्ष देतात आणि शिवाजी महाराजांच्या सामरिक दूरदृष्टीचे द्योतक आहेत.
No comments:
Post a Comment